Maya |
Español |
Maya |
Español |
a |
tu (posesivo) |
a |
tuya |
a |
tuyo |
a’ake |
apellido |
a’al |
advertir |
a’al |
enunciar |
a’al ba’al |
difamar |
a’al ba’al, líik’s t’aan |
chismear |
a’al k’eban, tsol k’eban |
confesar |
a’al k’eban, tsolk’eban |
confesión |
a’al, t’aan |
comunicar |
a’al, t’aan |
decir |
a’al, ts’aa ohéetbil |
proclamar |
a’al, ts’aa ohéetbil |
promulgar |
a’al, tsool, taas |
ordenar |
a’alah ba’al, líik’s t’aan |
chismoso |
a’alah ba’al, líik’sah t’aan |
chisme |
a’alah ba’al, pooch’il |
agravio |
áabil (h) |
nieto |
áabil (x) |
nieta |
aak |
hierba graminea |
áak |
galápago |
áak |
tortuga |
áak sa’ |
atole ritual |
aak’ |
bejuco |
aak’ |
lengua (organo) |
áak’, túumben, siis, che’che’, tulup |
fresco |
áak’ab ka’ohe, áak’ab ka’awheh. |
anteanoche |
áak’ab ts’unu’un |
mariposa nocturna |
áak’ab, ook’in |
noche |
áak’abhil, ok’onhih, o’niak |
anoche |
áak’abil, éek’hoch’e’enil |
obscuridad |
áak’abtal, ée’hoch’e’ental, ée’same’ental, ok’nak kíin |
anochecer |
áak’abtal, éek’hoch’e’ental |
oscurecer |
áak’al |
laguna |
áak’al, áak’al che’, ha’achi’ |
aguado |
áak’al, áak’alche’, chak luuk’ |
ciénega |
áak’al, áak’alche’, chak luuk’ |
pantano |
áak’alche’ |
manglar |
áakach |
tábano |
áakam |
bramido |
áakam |
gemido |
áakam |
gemir |
áakam, áakan |
quejido |
áakam, men muuk’ |
pujar |
aakbal |
caparazón de tortuga |
áaktun, k’u’, sahkab |
madriguera |
áaktun, sahkab |
caverna |
áaktun, sahkab |
cueva |
áaktun, sahkab |
mina |
áaktun, sajkab |
gruta |
aal |
hijo |
aal |
pesado |
aal k’ab |
dedo |
aal kéek |
cervatillo |
aal kéek |
cervato (venadito) |
aal ook |
dedo del pie |
aal, ma’ péeka’ani’, xaan u xíinbal |
torpe |
aal, mehenil |
cachorro |
aal, mehnil |
cría |
aalak’ |
animal doméstico |
aalan, óolinkun |
parir |
aalans (x), ilah k’oha’an (x) |
partera |
aalil |
peso |
áalkab |
carrera |
áalkab |
correr |
áalkab paach |
acosar |
áalkab paach, ch’a’ paach, tsay paach |
perseguir |
áalkab paach, toohol, chuuk |
seguir |
áalkab, hóok’ol, wéekel |
fluir |
áalkab; pay wakax. |
corrida |
áalkabans, áalkabkun, áalkabt |
corretear |
áamba, kíilba, tíitba |
temblor |
áant, áantah, bo’ol |
contribuir |
áant, áantah, men uuts |
favor |
áant, luk’s ti’ toop |
salvar |
aantah |
ayuda |
aantah |
ayudar |
áantah |
abogar |
áantah |
socorrer |
aantah, kanan |
protector |
áantah, took |
defender |
aax |
verruga |
áayin |
cocodrilo |
áayin |
lagarto (cocodrilo) |
áayin (crocodillus linnaeus) |
caimán |
áaynak |
por poco |
aba (vitis uvifera) |
uva |
aba (vitis uvifera) |
vid |
abal |
ciruela |
abalkan (rumex acetosa) |
acedera |
aban, che’, xíiw |
planta |
aban, haban, pokche’ |
matorral |
aban, loob, k’ak’as xíiw |
maleza |
abanil |
parral |
abanil |
viña |
abanil |
viñedo |
ah |
ah (interjección) |
ah ts’oon, máak ku bin ts’oon, p’uuh wáa chuuk. |
cazador |
ahal |
despertar |
ahau |
gobernante |
ahau |
rey |
ahauil |
reino |
aklax, kaabal baakel |
enano |
aktáan, táan |
enfrente |
aktal, chúunpahal, káahal, kahkunah |
fundar |
al ch’ik |
nigua (animal) |
aláak |
mascota |
alab óol |
confiado |
alab óol |
confiar |
alab óol |
esperanza |
alak’t, suukkin |
domesticar |
Alemkáan |
Alemania |
alemkáan (x) |
alemana |
alemkáan t’aan |
alemán (idioma) |
alemkáan wíinik |
alemán |
alux |
duende |
alux |
genio (duende) |
am |
araña |
amikoo |
amigo |
amikoo’ob |
amigos (plural) |
anik, anil |
posición |
antal |
estar |
antal, chuuk |
obtener |
antal, kuxtal |
existir |
antal, yaan |
ser |
asta |
a que |
ataan |
esposa |
awal |
chillar |
awat |
clamor |
awat |
gritar |
awat |
grito |
awat che’eh |
carcajada |
awat miis, ok’ol miis |
maullar |
awat t’aan |
abuchear |
awat tsíimin |
relinchar |
awat wakax, áakam wakax |
mugir |
awat yok’ol ba’alche’ |
aullido |
awat, áakam |
bramar |
awat, huum |
alborotar |
awat, táatah awat |
clamar |
ayik’al |
acaudalado |
ayik’al |
adinerado |
ayik’al |
rico |
ayik’al máak |
burgués |
ayik’al, halach wíinikil |
aristócrata |
ayim kay |
catán |
ayim kay |
pejelagarto |
ba’ |
topo |
ba’ |
tuza |
ba’aba’al, kisin |
maligno |
ba’aba’al, kisin, k’aak’as ba’al xulub |
diablo |
ba’al |
objeto |
ba’al ma’ ko’ohi’ |
chuchería |
ba’al menta’an tumen wíinik. |
artificial |
ba’al, ba’ax |
cosa |
ba’al, ku ts’a’abal ti’ lu’um utia’al u ma’alobtal. |
abono (para tierra) |
ba’alche |
bestia |
ba’alche’ |
animal |
ba’alche’ ku haantik xíiw |
herbívoro |
ba’alche’, tsíimin |
bruto |
ba’alche’il, ba’alche’o’ob |
fauna |
ba’alche’o’ob |
animales (plural) |
ba’alo’ob ku ko’onol ku hach k’abéetchahal. |
abarrote |
ba’as |
petaca |
ba’ate’el |
batallar |
ba’ate’el |
combatir |
ba’ate’el |
desafío |
ba’ate’el |
lucha |
ba’ate’el |
luchar |
ba’ate’el |
pelear |
ba’ate’el |
reñir |
ba’ate’el t’aan, sakach t’aan |
discutir |
ba’ate’el, ba’ate’il |
combate |
ba’ate’el, ba’ate’il |
conflicto |
ba’ate’el, ba’ate’il |
disputa |
ba’ate’el, ba’ate’il |
guerra |
ba’ate’el, ba’ate’il |
lid |
ba’ate’il |
batalla |
ba’ate’il |
pleito |
ba’ax |
qué |
ba’ax |
¿qué cosa? |
ba’ax k’iin, bik’ix |
cuándo |
ba’ax ten |
por qué |
ba’axo’ob suuk u meentik hunp’éel kaah |
folklore |
báab |
nadar |
báab yéetel che’ |
remar |
báab, láal, piich, toox, week |
verter |
báab, piich, t’ooh |
trasegar |
báabax, máamach |
manosear |
baach |
chachalaca |
baah, ch’iik, ts’oop |
clavar |
baak |
hueso |
baak, xuulub |
cuerno |
baak’, babak’ |
enredar |
baakel |
esqueleto |
baakel |
estatura |
baakel pool |
calavera |
baakel tseem |
esternón |
baako’ob |
osamenta |
baal (h) |
cuñado |
baal (x) |
cuñada |
báalam (panthera onca) |
jaguar |
báalam, chak bola’ay |
tigre |
Baálamk’aan (lugar de jaguares y serpientes) |
Balancán |
báan kíimil, háay kíimil, báan k’oha’antal, háay k’oha’antal |
epidemia |
báan kíimil, kíimilil |
mortandad |
báanal, heen, luut, luub, niik |
desplomar |
báanal, taak, luub, poots’ |
desprender |
baas |
baúl |
báat |
hacha |
báat |
hoz |
baatsina’ |
ojalá |
báaxal |
broma |
báaxal |
deporte |
báaxal kóocha’, kóocha’ wóolis |
balompié |
báaxal t’aan |
chiste |
báaxal, báaxah |
juego |
báaxal, báaxah |
jugar |
báaxal, báaxah |
juguete |
báaxal, p’a’as |
bromear |
báay |
acariciar |
báay |
caricia |
báay, hi’, yúul |
alisar |
babal, hawlankil |
revolcar |
bah chíim |
indigestión |
bahab |
martillo |
bahak’, balk’ahal |
rodar |
bahux |
costo |
bahux, bahun |
cuánto |
bak’ |
carne |
bak’ paach |
alrededor |
bak’ paach |
contorno |
bak’ paach, k’al paach |
sitiar |
bak’el iit, p’u’ukil iit |
nalga |
bak’paach, méek’, méek’táan |
abarcar |
bal nak’, hoolok’il |
gula |
balak’ |
carrillo |
bat |
granizo |
bat |
nieve |
bat, k’áaxal ke’el |
nevar |
bay, bey, beya’, beyo’ bix, lay |
modo |
béeb |
uña de gato (planta) |
béech ho’ol, tsiik |
saludar |
beech’ |
codorniz |
béech’ k’ab, éets’ p’a’as. |
ademán |
béek |
roble |
beel |
asunto |
beel |
calle |
beel |
camino habitado |
beel |
particular |
beel |
verraco |
beel buuts’, kúuchil tu’ux ku hóok’ol buuts’ |
chimenea |
beel ch’o’ |
armadura de madera |
beel ha’ |
arroyo |
beel ha’ |
caño |
beel k’i’ik’ |
vena |
bees |
becerro |
beet |
actuar |
beet, meen |
preparar |
beet, meen, máak’an |
hacer |
beet, meent |
acto |
beet, meent |
actuacion |
beet, meent |
realizar |
beet, meent, líik’s |
construcción |
beet, meent, wa’akun, líik’s |
construir |
beey |
así es |
beey wale’ |
acaso |
beey, beya’, beyo’ |
así |
beey, beyo’, haah, haan, he’le’ |
sí (condiciona) |
beey, beyo’, huch beyo’; hach tu p’iis, hach leti’, p’elech |
exacto |
beh |
camino |
beh |
sendero |
beh |
vía |
beh, beel, behil |
ruta |
beh, behil |
trayecto |
beh, hool |
acceso |
beh, noh beh |
carretera |
behla’e’ |
actualmente |
behla’e’ |
ahora |
behla’e’ |
hoy |
bek’ech che’, ku ts’a’abal tu jo’ol naj utia’al u ch’i’ikil le xa’ano’obo’. |
varilla |
bek’ech chooch but’a’an yéetel huch’bil bak’ |
longaniza |
bek’ech chooch but’a’an yéetel k’uxub yéetel tsaats. |
chorizo |
bek’ech, bi’ich’, ts’ooy, ts’oya’an, haay |
delgado |
bek’echkun |
adelgazar |
bey u ya’ala’al ti’ le yik’elo’ob ku néesko’ob che’o’ |
xilófago |
bey xan |
además |
bey xanláayli’e’, léeyli’e’ |
también |
bi’bi’ki, susulki, o’olki |
suave |
bi’ich |
sencillo |
bi’ich’ |
endeble |
biha’an, ma’ kula’ani’, mina’an |
ausente |
biil, biilil |
dobladillo |
bíin úuchuk |
futuro |
biis, aktáant |
conducir |
biis, ba’al |
contener |
biis, máans’, k’eex |
trasladar |
biis, púut |
transportar |
biis, taas |
llevar |
bik’ix |
petaca (de huano) |
bilim |
desierto |
bin k’aas ti’ máak |
fracasar |
bin táanil |
anteponer |
bin, máan, xíinbal |
viajar |
bin, xi’ik |
ir |
binak, buul |
azar |
birich |
lampiño |
bis |
carcoma |
bisah ha’ (h) |
aguador |
bisil |
manzanita (planta) |
bits’ kaal, hich’ kaal, bits’ hul |
estrangular |
bixi’, bix |
cómo |
bo’ol |
pagar |
bo’ol |
pago |
bo’ol |
premiar |
bo’ol |
recompensar |
bo’ol |
remuneración |
bo’ol k’eban, xot’ k’iin |
condena |
bo’ol ku meentik máak ts’o’ok u meentik wáa ba’ax k’aasil |
multa |
bo’ol p’aax |
abonar |
bo’ol u ts’ook p’aax |
saldar |
bo’ol, áant, áantah |
contribución |
bo’oy, oochel |
sombra |
bobo’te’ |
avispa roja |
bobóohki |
desértico |
bobox |
hueso sacro |
bobox |
rabadilla |
bohol |
espantapájaros |
bohol che’ |
matraca |
bohom |
ebano |
bohom |
madera dura |
bok’ol ha’, báaxal ha’ |
chapotear |
bok’ol ooch |
tejon rojo |
bok’ol ooch, holil ooch |
zarigüeya |
bolin |
guarapo |
bolin |
gusarapo (animal) |
bolin |
larva de mosco |
bolon |
nueve |
bolon tibi’ |
enredadera |
bolon tibi’ |
hiedra |
bolonlahun |
diecinueve |
bolonp’éel |
noveno |
bon k’éewel (h), ts’aan kéewel (h) |
curtidor |
bon k’éewel, ts’aam k’éewel |
curtir |
bóo’ ha’ |
nejayo |
boob |
piña (fruta) |
boob |
piña de henequen |
boob |
quiote del henequén |
boob |
varejón del henequén |
boob |
vástago de agave |
bóoch’ |
mantilla |
bóoch’ |
rebozo |
bóoh tikin, bobóohki |
árido |
book |
fetido |
book |
mal olor |
book |
olor |
book’ |
agitar |
book’ |
batir |
book’ |
revolver líquidos |
bool |
abollar |
boon |
pintar |
boon |
pintura |
boon |
teñir |
boon |
tinte |
boon |
tintura |
boon ku ho’op’ol kitak k’aank’an tak ya’ax sak éek’. |
kaki |
boon, boonil |
color |
boox |
azabache |
boox |
negro (color) |
boox bola’ay |
jaguar negro |
boox bola’ay |
pantera |
boox bola’ay |
tigre negro |
boox ch’ooh |
azul marino |
boox wíinik |
moreno |
boox wíinik |
negro (persona) |
booxel chi’ |
labio |
bu’ul |
agalla de pez |
bu’ul |
fríjol |
bu’ul |
glandula |
bu’ul, úul |
branquia |
bubul ha’ |
escarabajo de agua |
buka’ah |
¿de qué tamaño? |
buka’ah |
¿qué cantidad? |
bul k’iin |
todo el día |
bul ni’, kup iik’ |
ahogar |
buluk |
once |
but’ub |
embudo |
buts’ eek’ |
cometa |
búu’tun |
cerro pequeño |
búu’tun |
tierra elevada |
búu’tun, káakab |
altillo |
buuh, he’, teeh |
cuartear |
buuh, heet, teeh |
hender |
búuh, táan buh, táan chumuk, táankoch |
mitad |
buuh, teeh, haat, xiik |
rajar |
búuh, xéet’, x’óot’ |
tajada |
buuh, xeet’, xiik, xoot, haats, teeh |
partir |
buuh, xoot, teeh |
partido |
búuk, ts’aa nook’ |
vestir |
buuk’ |
arar |
buuk’ |
mezclar |
buuk’ |
revolver la tierra |
buul |
albur |
buul |
apuesta |
buul |
juego de azar |
buul, búulul |
anegar |
búul, búulul |
inundar |
buul, t’uub |
zambullir |
buul, ts’aam, t’uub |
sumir |
buuleb |
jarro |
búulul |
anegado |
búulul |
naufragar |
búulul, bulkabal |
diluvio |
buut’ |
henchir |
buut’, but’a’an |
embutido |
buut’, chook’ |
embutir |
buuts’ |
humo |
buuts’kin |
ahumar |
buy bak’ |
cicatriz |
buy bak’ |
encarnar |
buy bak’ |
sanar heridas |
cabal, taam |
bajo |
ch’a’ |
adoptar |
ch’a’ |
tomar |
ch’a’ book, ch’a’iik’ |
inhalar |
ch’a’ iik’ |
respiración |
ch’a’ iik’ |
resuello |
ch’a’ iik’ |
suspirar |
ch’a’ iik’, múus iik’, ch’a’ óol |
alentar |
ch’a’ iik’, múusiik’ |
aspirar |
ch’a’ k’uxta’an |
enemigo |
ch’a’ muuk’, ch’a’ óol, utstal |
convalecer |
ch’a’ nu’uk tumen tuláakal. |
acuerdo |
ch’a’ óol, utstal, ch’a’ muuk’ |
recuperar |
ch’a’ óotsilil |
lástima |
ch’a’ un’uk, na’at |
entender |
ch’a’, k’aam |
asumir |
ch’a’, maach |
utilizar |
ch’a’, maach, cháach |
agarrar |
ch’a’ah, ch’e’ maach, chuk |
coger |
ch’a’íik |
respirar |
ch’a’iik’ |
respirar |
ch’aah, t’aah |
gota |
ch’aah, t’aah |
gotear |
ch’aak |
cama |
ch’aak yéetel máaskab |
machetear |
ch’aak, xoot, xoot’, k’uup |
cortar |
ch’aak, xoot, xoot’, k’uup |
corte |
ch’aak; k’aat |
vadear |
ch’ak |
cortar (con machete) |
ch’ak che’, píik’ ch’aak, luk’s nukuch che’o’ob |
talar |
ch’ak xiix |
estalactita |
ch’ak xiix |
estalagmita |
ch’ala’at |
costilla |
ch’ala’at yaan u bak’el tia’al u jaant máak. |
chuleta |
ch’am, ch’om |
piñuela |
ch’e’, k’áat t’aan, kaxan |
investigar |
ch’e’en |
pozo |
ch’eel, chak lóol |
rubio |
ch’eel, pa’ap |
urraca |
ch’eem |
lagaña |
ch’een, ch’ench’enki |
silencio |
ch’eeneb |
acechar |
ch’eeneb |
atisbar |
ch’eneb iit |
bacinica |
ch’i’ibal |
abolengo |
ch’i’ibal |
ascendencia |
ch’i’ibal |
casta |
ch’i’ibal |
dinastía |
ch’i’ibal |
linaje |
ch’i’ibal |
mordedura |
ch’i’ibal |
raza |
ch’i’ibal, aalo’ob, meheno’ob |
descendencia |
ch’i’ibal, ch’i’ibalil |
genealogía |
ch’i’ibal, ch’i’ibalil |
generación |
ch’i’ibalil, láak’tsilil |
familia |
ch’iha’an, noxiib, biyeho |
anciano |
ch’íich’ |
ave |
ch’íich’ |
pájaro |
ch’íich’, xíix |
espulgar |
ch’íihil |
envejecer |
ch’íihil, ch’iihilil, ch’iha’anil |
vejez |
ch’íihil, nuuktal, nohochtal, ya’abtal |
crecer |
ch’iil |
granero |
ch’iil, kumche’ |
troje |
ch’iin |
echar |
ch’iin |
lapidar |
ch’iin ku meenta’al yéetel tuunich. |
apedrear |
ch’iin, puul |
arrojar |
ch’iin, puul |
echar |
ch’iin, puul |
lanzar |
ch’iin, puul |
tirar |
ch’ik |
pulga |
ch’ik che’ |
estacar |
ch’ilam |
tiburón |
ch’ilam báalam |
tiburón tigre |
ch’ilib |
palillo |
ch’ilib, p’isib che’ |
vara |
ch’in pool, hats’ pool |
descalabrar |
ch’o’ |
rata |
ch’o’ |
ratón |
ch’o’ |
roedor |
ch’och ha’ |
agua salada |
ch’och’lem |
cigarra |
ch’oh, pi’im |
pochote (planta) |
ch’omak, ooch |
zorra |
ch’óoch’, iil, kaxan |
explorar |
ch’óoch’, k’aat, ch’a’ t’aan, xa’ak |
examinar |
ch’óoch’, míis, púus |
asear |
ch’óoch’kin, ch’óoch’ kun, pak’ ta’ab |
salar |
ch’ooh |
añil |
ch’ooh |
azul |
ch’oom |
aura (zopilote) |
ch’oom |
zopilote |
ch’óop |
ciego |
ch’óop |
tuerto |
ch’óopchahal, ch’óopkin |
cegar |
ch’óopil, ch’óoptal |
ceguera |
ch’oot |
retortijón |
ch’oot, k’eech, looch |
torcer |
ch’ooy |
cubo |
ch’óoy |
cubeta |
ch’ot nak’ |
retortijón de tripas |
ch’otob |
llave |
ch’uhuk |
almíbar |
ch’uhuk |
dulce |
ch’uhuk |
golosina |
ch’uhuk k’i’ik, ch’uhuk wiix |
diabetes |
ch’uhuk meenta’an yéetel u xéexet’al ch’ujuk waah. |
budin |
ch’uhuk pak’áal |
naranja dulce |
ch’uhuk ts’aak |
jarabe |
ch’uhuk, asukaar |
azúcar |
ch’uhukkin |
azucarar |
ch’uhukkin |
endulzar |
ch’ulam |
almeja |
ch’up ma’ tu ts’aik u yaal (x) |
lesbiana |
ch’up ma’ tu ts’aik u yaal (x) |
machorra |
ch’up wáa (x) |
polígama |
ch’up, ch’up(x), ko’olel, ba’al (x) |
hembra |
ch’up, ch’upil |
femenino |
ch’up, ko’olelm, ba’al (x) |
mujer |
ch’upul ahau, ahau (x) |
reina |
ch’upul peek’ |
perra |
ch’upul tsíimin (x) |
yegua |
ch’upul xiib |
afeminado |
ch’upul xiib, k’uuruch, kankalas |
maricón |
ch’upul xiib, k’uuruch, kankalas |
puto |
ch’upul xiib, kankalas |
homosexual |
ch’upul xiib, kankalas |
joto |
ch’úuk |
espía |
ch’uuk, meek, chaak’ |
fruncir |
ch’uul |
húmedo |
ch’uul |
mojado |
ch’uul |
mojar |
ch’uul, popo’kin |
empapar |
ch’úupaal (x), xi’ipaal |
muchacha |
ch’úupaal, lo’obayan (x) |
mujer joven |
ch’úupal, ba’al (x), lo’bayan |
señorita |
ch’úupal, lo’obayan (x) |
joven (mujer) |
ch’úupalil, lo’obayanil (x) |
juventud femenina |
ch’úuy, ch’een, t’úuy, líik’s, naak |
suspender |
ch’uuy, i’ |
gavilán |
ch’uuy, leech |
colgar |
ch’úuy, líik’es |
alzar |
ch’úuy, p’óoch |
racimo |
ch’uyub sáas, huul |
lámpara |
cha’ |
desajustar |
cha’ |
permitir |
cha’, hóok’s, luk’s, tohol ch’in |
despedir |
cha’, waach’ |
aflojar |
cha’, yiits ya’, cha’ach |
chicle |
cha’; u p’a’atal u meenta’al he’ ba’axake’. |
consentir |
cha’abal |
autorizar |
cha’ach, haach’ |
mascar |
cha’ach, haach’ |
masticar |
cha’ah |
sensibilidad |
cha’ah, cha’a koh |
dentera |
cha’ak |
almidón |
cha’ak |
sagú (planta) |
cha’ak’ab, háalk’ab |
libre |
cha’am koh |
molar |
cha’am, cha’am koh |
muela |
cha’an |
cine |
cha’an |
feria |
cha’an ku meenta’al tia’al u mo’olol taak’in tia’al u ma’alobkinta’al hump’éel kaah |
kermesse |
cha’an, báaxal |
diversión |
cha’an, máank’inal |
fiesta |
cháach, chúuch, k’aax |
madeja |
cháach, máayt |
colar |
cháach’, ch’uuy, k’aax |
manojo |
chaak |
sancochar |
cháak |
aguacero |
cháak hach k’a’am yéetel u yiik’el. |
borrasca |
cháak, k’aaxal ha’ |
lluvia |
chaak, tahankun |
cocer |
cháalk’ab, hóok’s, luk’s |
librar |
cháaltun |
laja |
cháaltun, haltun |
depósito |
chaan, chichaan, mehen, ts’iris |
pequeño |
chaanbéel |
lento |
chaanbéel, hunhunp’íit |
despacio |
cháanchab |
colador |
chaanpal |
bebé |
chaanpal, chan paal |
nene |
chaay |
chaya |
chab |
oso hormiguero |
chab |
tamandúa |
chab polok |
oso |
chab polok |
oso negro |
chach kib |
cochinilla |
chacha waay |
hongo rojo |
chahal, chikil |
cosquillas |
chak |
colorado (color) |
chak |
rojo |
chak bola’ay |
jaguar pequeño |
chak chak, hach chak, seen chak |
carmín |
chak hanal, meen hanal |
cocinar |
chak iik’ |
ciclón |
chak iik’ |
huracán |
chak iik’ |
tempestad |
chak iik’ |
tormenta |
chak k’an |
anaranjado |
chak k’an |
naranja (color) |
chak lóol |
albino |
chak lóol |
güero |
chak lóol |
pelirrojo |
chak luuk’ |
lodazal |
chak mo’ol |
chac mool (gladiatorio) |
chak mo’ol |
gladiatorio |
chak mo’ol |
ocelote |
chak pak’áal |
manzana |
chak pol ch’oom |
buitre |
chak pol ch’oom |
zopilote rey |
chak puk’e’en |
lila |
chak puk’e’en |
moretón |
chak puk’e’en |
violeta |
chak ts’íits’ib |
cardenal |
chak wayah kaab |
hormiga arriera |
chak xike’en tuunich |
rubí |
chak’an |
sabana (clima) |
chak’an, táax lu’um |
llanura |
Chak’anpeten (región de la sabana) |
Champotón |
chakáan |
meseta |
chakah |
mulato (planta) |
chakah |
palo mulato |
chakal ha’as |
mamey |
chakal ha’as |
zapote mamey |
chakay |
langosta de mar |
chakhole’en |
candente |
chakhole’en |
fuego futuo |
chakhole’en |
ígneo |
chaknúul, ma’ nook’ |
desnudo |
chaknúult, pit nook’, tsel nook’, luk’s nook’ |
desnudar |
chakpak’e’en |
jilote |
chakte’ |
encino |
Chaktumen (encima de la ciénega roja) |
Chetumal |
chamal |
cigarro |
chamal |
puro |
chamal k’iin |
oruga |
chamal xnuuk |
aerolito |
chan kaah |
aldea |
chan kaah, peten lu’um, káakab |
provincia |
chan míis ku meyahtia’al u bo’onol pak’ |
brocha |
chan paal ma’ síihki’ |
feto |
chan paal, mehen paal |
infantil |
chan taman |
cordero |
chan, chichan, mehen |
chico |
chan, chichan, mehen |
chiquito |
chan, chichan, ts’iris |
menor |
chancham |
empanada |
chapat, chimes, tsemes |
ciempiés |
chchankun, mehenkun, peech’, peets |
comprimir |
che’ |
árbol |
che’ |
leño |
che’ |
madera |
che’ |
madero |
che’ |
mata |
che’ |
palo |
che’ k’aas, táah k’aas |
repugnante |
che’ ku hóok’ol u k’ab tak tu chuun. |
arbusto |
che’ ku ts’aik yáanal u xiik’ máak k’oha’an wáaki’inpaha’an u yook tia’al u páahtal u xíimbal. |
muleta |
che’ yéetel ku yáantkuba máak, utia’al u bin ich ha’ |
remo |
che’, xóot’ol che’, xéet’el che’ |
tabla |
che’che’ |
crudo |
che’eh |
reír |
che’eh |
risa |
che’eh, jaja’ che’eh, k’a’am che’eh, awat che’eh |
carcajada |
che’eh, mukul che’eh, k’as che’eh |
sonreir |
che’il haats’ |
bate |
cheba, seerbéesa |
cerveza |
cheek’, cheek’s |
fecundar |
chéel |
arco iris |
cheem |
barco |
cheem |
canoa |
chéen |
sólo |
chéen ch’a’abil, ma’ talami’, ma’ yahi’ |
fácil |
chéen kambil |
empírico |
chéen lehaah |
solo eso |
chéen tu menkubah, chéen tu tuus |
aparentar |
chéen, ha’alil |
solamente |
chéen, ha’alili’ |
nada más |
chek’ech, chak peech, chek’ex |
coloradilla (animalejo) |
chi’ |
boca |
chi’ |
desembocadura |
chi’ |
nanche (planta) |
chi’ u xuul waa ba’ax, haal |
borde |
chi’, chi’ ch’e’en |
brocal |
chi’, háal |
margen |
chi’, háal |
ribera |
chi’, p’iich, háal |
orilla |
chi’chi’beh |
malva |
chi’ib |
eclipse |
chi’ibal k’iin |
eclpse de sol |
chi’ibal peek’, chi’ibal |
ladrar |
chi’ibal uh |
eclipse de luna |
chi’ibal, níich’, k’uux |
morder |
chi’ibil |
picadura |
chi’ik |
bufón |
chi’ik |
coati |
chi’ik |
payaso |
chi’ik |
pizote (animal) |
chi’ik |
tejón |
chi’ikam |
jícama |
chich |
enérgico |
chich maach, kan maach |
apretón |
chich wenel, t’uubul u wenel máak. |
amodorrarse |
chich, chuchul, ts’u’uy |
duro |
chich, ma’alob taak’li |
firme |
chichankun, mehenkun, éens |
rebajar |
chichankúun, kóom ts’íib |
abreviar |
chichankuun, tsaapahal, mina’ankuun |
disminuir |
chichantal, chichankun, mehenkun |
reducir |
chichkun, chichtal, nolba |
endurecer |
chichkun, séebkun, lep’ óol |
apresurar |
chichkuun |
consolidar |
chiha |
mencionar |
chiich |
abuela |
chiik, yúuk |
agitar |
chíikbes, weel |
marcar |
chíikpahal |
parecer |
chíikpahal, hóok’ol, tíip’il |
aparecer |
chíikpahal, il |
notar |
chíikpahal, tíip’il |
asomar |
chíikul, béech’ ho’ol, béech’ k’ab, béech’ kaal |
señal |
chíim |
escroto |
chíim |
vejiga |
chíim, mukul |
costal |
chíim, pawo’, sáabukan |
bolsa |
chíim, sáabukan |
morral |
chíin ho’ol, tsiik |
respetar |
chíin ho’ol, tsiik |
respeto |
chiin, ch’e’, t’oon |
inclinar |
chik’in |
occidente |
chik’in |
oeste |
chik’in |
poniente |
chika’anil |
afinidad |
chilikbal, chilikbah |
yacer |
chimáal, pak’áal |
escudo |
chitaal, chitaah |
acostar |
chiw (x), paal na’ |
nodriza |
chiwoh |
tarántula |
chmuk aak’ab |
madia noche |
cho’ yéetel nook’ |
trapear |
cho’, chúul, pus |
limpiar |
cho’obo ha’ (x) |
toalla |
cho’ol |
ron |
cho’om |
vello púbico |
choch |
tripa |
choko lakaabil |
demencia |
choko pool, choko ho’ol |
demente |
chokoh, k’iilkab |
cálido |
chokoh, k’iilkab |
caliente |
chokokin pool |
alocar |
chokwil |
fiebre |
chokwil, chokwih |
calentura |
chooch |
morcilla |
chooch, choochel |
intestino |
chooh, tiis, weeh |
chorro |
chooh, tiis, weeh tiix |
chorrear |
chook’ |
achocar |
chowáak |
corriente |
Chowáakha’ (corriente de agua) |
Valladolid |
chowak |
largo |
chowakkin, chowakkun, siik |
alargar |
chu’uch |
mamar |
chu’uch ba’alche’, yiim ba’alche’ |
ubre |
chu’uch, ma’ats’ ts’u’uts |
chupar |
chu’uch, ts’aa chu’uch |
lactar |
chu’uchum |
absceso |
chu’uchum |
postema |
chu’uchum |
tumor |
chu’uy |
azuzar |
chuchup kaal |
papera |
chuhkal |
acedía |
chuhkal |
agrura |
chuka’an óol, pa’at |
paciencia |
chuklantáabah |
pesca |
chukut kib, chukut wenel |
sonámbulo |
chukwa |
café (color) |
chukwa |
castaño |
chukwa’ |
chocolate |
chumuk |
medio |
chumuk k’iin |
medio día |
chupul eex |
pantaleta |
chuuh, chuuhilil |
quemadura |
chuuh, tóok, elel |
quemar |
chuuk |
aprehensión |
chúuk |
carbón |
chuuk, chuuk kay, maach |
pescar |
chuuk, hak’ óol, ha’as óol |
sorprender |
chuuk, maach |
atrapar |
chuuk, maach, cháach |
aprehender |
chuuk, maach, peets’ |
apresar |
chúuk, náaxche’ |
brasa |
chuuk, nak’paach |
alcanzar |
chúuka’an, p’elech |
cabal |
chúukbes |
completar |
chuul, píitoo |
flauta |
chuulu’ ha’, chultun |
aljibe |
chúumuk ka’an, chúumuk k’iin |
cenit |
chúumuk, táan chumuk, ts’u’ |
centro |
chuun che’ |
tallo |
chuun ka’an |
firmamento |
chuun ka’an |
horizonte |
chuun koh |
encía |
chuun pak’ |
cimiento |
chuun, chuun che’ |
tronco |
chuun, chuun pak’, iit |
base |
chuun, káahal |
principio |
chuun, káahal, moots, ch’i’ibal |
origen |
chúunbes |
entablar |
chúunbes, chúunpahal, káahal, léekel |
empezar |
chúunk’iin |
tarde |
chúunpahal, káahal, léekel, ho’op’ol, chúun |
comienzo |
chúunpahal, léeks, káahs, holbes |
inaugurar |
chuup |
abarrotar |
chuup |
hinchado |
chuup |
hinchazón |
chuup |
lleno |
chuup, buut’, chook’ |
atestar |
chuup, buut’, chook’ |
llenar |
chuup, chu’upul |
hinchar |
chuup, chúuka’an |
completo |
chuuy |
bordado |
chuuy |
bordar |
chuuy |
coser |
chuuy |
costura |
chuuy |
costurar |
chuuy (h), chuuy (x) |
bordador |
chuuy (x) |
modista |
chuuy, chuuy nook’ |
sastre |
chuuyil nook’ yéetel k’an taak’in |
brocado |
dyos bo’otik |
dios se lo pague |
dyos bo’otik |
gracias |
e’e |
indicar |
e’el |
ovar |
e’el keep |
testículo |
e’es |
demostrar |
e’es |
designar |
e’es |
exhibir |
e’es |
indicar |
e’es |
mostrar |
e’es |
revelar |
e’es, ts’aa cha’anbil, ts’aa iibil |
exponer |
eeb |
escalera |
eek’ |
estrella |
eek’ |
lucero |
éek’ |
mancha |
éek’, éek’chok’, kiirits’ |
mugre |
éek’, k’óok’ol, kiirits’ |
sucio |
eek’, yeek’ |
peca |
éek’hoch’e’en |
oscuro |
éek’hoch’e’ental |
opacar |
éek’hoch’e’ental ich |
marear |
éek’hoch’e’ental, áak’abtal, áak’abchahal |
obscurecer |
éek’kume’ental, ée’puk’e’ental. |
amoratarse |
eek’o’ob u tsolmubao’ob |
constelación |
éemel |
bajar |
éemel aal |
aborto |
éemel k’i’ik’ |
menstruación |
éemel k’i’ik’ |
menstruar |
éemel, kaabaltal |
menguar |
éemel, p’áatal |
declinar |
éemel, ts’aam, háayal |
descender |
éems |
arriar |
éems aal |
abortar |
éems kuuch, luk’s kuuch |
descargar |
éems tohol, kabulkun tohol |
abaratar |
éet chi’, tutséel |
contiguo |
éet k’aaba’ |
tocayo |
éet k’alap |
adecuar |
éet xook |
condiscípulo |
éet, éetel, iknal, láak’in |
compañía |
eets’ |
eco |
eets’ |
gesto |
eets’, heets’, akkun |
cimentar |
éets’, nich’ koh |
mueca |
éets’, u beetik máak le ku meentik uláak’e’ |
imitar |
eex |
calzón |
eex |
pantalón |
elel |
arder |
Gáaria |
Francia |
gáaria t’aan |
francés (idioma) |
gáaria wíinik |
francés |
h’atskab k’in |
primeras horas del día |
ha’ |
agua |
ha’ |
lago |
ha’ akakbal ti hunp’éel k’oom |
charco |
ha’ chichkunta’an tumen ke’el wáa síis |
hielo |
ha’ ku káalkunah, k’aab |
licor |
ha’ab, tun |
año |
ha’abil |
edad |
ha’ak’ óol, ha’ak’óol |
maravillar |
ha’an |
yerno |
ha’as |
banano |
ha’as |
plátano |
ha’as óol |
asustar |
ha’as óol, hak’óol |
horror |
ha’as, ha’as óol, hak’óol |
espantar |
ha’atskab k’iin, sáastal |
madrugada |
ha’atskab, sáastal |
temprano |
ha’bin (taxodium macronatum) |
ahuehuete (árbol) |
ha’il |
acuático |
haa’ |
afilar |
haab |
lima |
haab |
limar |
haab, haabalkun |
pulir |
haab’ |
lijada |
haab’ |
lijar |
haach’, ka’ haach’ |
rumiar |
haah |
afirmación |
haah |
verdadero |
haah a t’aan |
tiene razón |
haah u t’aan |
es cierto |
haah u t’aan |
es verdad |
haah, beey, wa maax |
cierto |
haah, haahil |
verdad |
haah, haahkun |
afirmar |
haah, haahkun |
aprobación |
haah, haahkun |
aprobar |
haah, uts |
leal |
haahil, utsil |
lealtad |
haahkun |
asentir |
haahkun |
aseverar |
haahkun |
atestiguar |
haak, haakchahal, haalk’ahal, kipchahal |
resbalar |
haak, kiip, piit |
deslizar |
háal ha’, háal k’áak’náab |
litoral |
háal ha’, háal k’aak’náab, chi’ k’áak’náab |
playa |
háal paach, pach beh |
desvío |
háal, háalchi’, tséel |
vera |
háal, hook’s, hoots’, ho’op |
sacar |
haaleb |
tepezcuintle (animal) |
háalk’ab, cha’ |
liberar |
háalk’ab, cha’ |
libertad |
háalk’ab, cha’, waach’ |
soltar |
háalk’abt, cha’ |
desagarrar |
háalsuum |
pastar |
háat k’ab |
jeme |
haat, t’aak |
desflorar |
haat, xeet’, xiik, pa’, kaach, t’aak |
romper |
haat’ |
raya |
haat’, hara’at’ |
rayar |
haatal, pa’al, xeet’el |
roto |
haats, huuts’, kóol |
apartar |
haats’ |
azotar |
haats’ |
azote |
haats’ |
batear |
haats’ |
chicotear |
haats’ cháak |
rayo |
haats’, toop |
castigar |
háawa, ts’o’ok, ch’éen |
cesar |
háaway, we’ech |
lepra |
haax |
hilar |
haax, báay, hi’, cho’, paats’ |
estregar |
haax, bal k’ab, ch’oot |
corchar |
haayab |
bostezar |
háayal, éemeh, éemel |
aterrizar |
hach |
tan |
hach chokoh, elel |
ardor |
hach k’as |
peligroso |
hach kaanbanaha’an; máak u hach yohel hunp’éel ba’al |
experto |
hach, seen, seten, héet, heta’an, táah |
muy (superlativo) |
hach, seen, seten, heta’an, ya’ab |
mucho (superlativo) |
haha’ ok’ol |
sollozo |
hahak iik’ |
resollar |
hahap chi’, meehen kee |
bobo |
hak’ óol |
admirar |
hak’ óol |
susto |
hak’ óolal |
admirable |
hak’a’an óol |
atónito |
hak’ab, ku’uchul |
atragantar |
halach wíinik u nohchil kaah |
alcalde |
halach wíinik, tatich, batab |
cacique |
halachil, poolil, ho’olil |
líder |
halal |
carrizo |
halal |
caña de maíz |
haltun |
sarteneja |
hanal |
comer |
hanal |
guiso |
hanal, áakat |
guisado |
hanal, hanah |
almorzar |
hanal, hanah, o’och |
almuerzo |
hanal, ki’il, o’och,ki’ waah |
vianda |
hanal, o’och |
alimento |
hanal, o’och |
comida |
hanchalak’, hanhanchak’ |
zapatear |
hanil, sáas |
evidente |
hap chi’, náay óol |
abobar |
haran ch’aak, kool |
chapear |
haran ch’aak, kool |
chapeo |
hats |
compartir |
hats’uts |
guapo |
hats’uts |
hermoso |
hats’uts sak tuun ku léembal |
diamante |
hats’uts, ki’ichkelem |
elegante |
hats’uts, ki’ichkelem |
precioso |
hats’uts, ki’ichkelem (h), ki’ichkelen, ki’ichpam (x) |
bonito |
hats’uts, ki’ichkelem (h), ki’ichpan (x) |
chulo |
hats’uts, ki’ichpan, ki’ichkelem |
bello |
hats’utsil |
hermosura |
hats’utskin, hats’utskun |
adornar |
hats’utskin, hats’utskun |
embellecer |
hats’utskin, hats’utskun |
engalanar |
hats’utskuun, hats’ utskin |
decorar |
hatskaab k’iin |
mañana (del día) |
hayk’iin |
asolear |
hayk’iin |
solear |
hayp’éel |
algún |
he’ máakalmáake’, he’ máaxake’ |
cualquier |
he’ máakalmáake’, he’ máaxake’ |
cualquiera |
he’ u páahtal u yokol ti’ uláak’ ba’ale’. |
caber |
he’, chúunpahal, káahal |
apertura |
he’, e’el |
blanquillo |
he’, e’el |
huevo |
he’, he’bik |
abrir |
he’, tsel maak |
destapar |
he’ebix |
así como |
he’ebix |
como |
he’eh |
ingle |
he’ek’ab, he’epaha’an |
abierto |
he’elel, he’els, wa’atal, wa’akuns, k’aal |
detener |
he’elel, wa’atal |
descansar |
he’elel, wa’atal |
descanso |
he’elel, wa’atal, ch’a’ iik’ |
reposar |
he’elel, wa’atal, ch’a’ iik’ |
reposo |
he’síim |
estornudar |
heech |
esquivar |
heech’, herech’, hirich’ |
crujir |
heeh |
aceptación |
héek, héek’el |
gajo |
héek’, chúuch |
ramo |
heel, k’eex |
adulterar |
heel, k’eex |
cambiar |
heel, k’eex |
cambio |
heel, k’eex |
mudar |
heel, k’eex |
substituir |
heel, k’eex |
sustituir |
heel, suut, k’eex |
transformar |
héentan, naktáan |
atropellar |
héentan, naktáan |
topar |
heep’ |
oprimir |
héesbal, héesbah |
jadear |
héets méek’ |
horcajadas |
heets’ kuup, ch’een |
calmar |
héets’a’an |
fijo |
heheláas, hela’an |
diverso |
hektal |
ahorcarse |
hela’an |
raro |
hela’an, heheláas, yaanal |
diferente |
hela’an, yaanal, k’expaha’an |
distinto |
hela’anil |
diferencia |
helbes, heel |
disfrazar |
helbes, k’eex |
variar |
hets’ méek’ |
ahorcajar |
hets’ óol, hets’ tuukul, ki’imaktal óol |
tranquilizar |
hets’kun |
apaciguar |
hets’kun, nakkun |
apoyar |
hets’kúun |
aquietar |
hi’, haax, xu’ul |
frotar |
hi’, paak’, ku’ul |
untar |
hi’, yúul, taats’ |
planchar |
hich’ kaak, bits’ kaal |
horca |
hich’ kaal, bits’ kaal |
ahorcar |
hihixkil, po’opo’ox, to’och |
áspero |
hiil, hiilankal |
reptar |
híil, híit, tilik |
deshilar |
hiil, kóol |
arrastrar |
hiilaal |
arrastrado |
híim, ch’uhuk híim |
caña |
hiit’ |
tejer |
hiit’ |
trenzar |
hiix |
lima (fruto) |
hiri’ich hoop |
cerillo |
hiri’ich hoop |
fósforo |
ho’ |
cinco |
ho’il |
meridano |
ho’lahun |
quince |
ho’och, ha’ach |
raspar |
ho’och, horo’ox |
raer |
ho’och, púus, súus |
cepillar |
ho’ol |
lejía |
ho’ol nah |
techo |
ho’ol nah che’ |
caballete |
ho’ol, ni’, iit, xuul, ts’ook, yala’ |
cabo |
ho’oleh, ho’olheak |
ayer |
ho’opob |
pala |
ho’opob, k’uruch |
cuchara |
ho’os ha’, pul ha’, wek ha’ |
desaguar |
Ho’pelche’en (lugar de cinco pozos) |
Hopelchen |
hobnel |
entraña |
hobnel, nak, chuun nak’ |
vientre |
hobon |
colmena |
hoh |
cuervo |
hohon |
firma |
hohon ts’íib |
firmar |
hok’ ni’ |
rienda |
hok’ob, lutsub |
gancho |
holbes |
primicia |
holom, báalam kaab (apis bombus) |
abejorro |
holom, xuux kaab |
avispón |
honhon ts’íib |
tachar |
hoob, huut, puuk, pa’, niik, tilik |
desbaratar |
hooch, mool, uux, t’ook |
cosecha |
hooch, mool, uux, t’ook, éens |
cosechar |
hook, hoots’, t’ook |
arrancar |
hóok’ol, biin |
emigar |
hóok’ol, púuts’ul |
desertar |
hóok’ol, tiis |
salir |
hóok’ol, tóop’ol |
germinar |
hóok’s ta’ |
evacuar |
hóok’s, hook |
extraer |
hóok’s, hul |
expulsar |
hóok’s, luk’s |
destituir |
hóok’s, lúuk’s xu’uls |
eliminar |
hóok’s; ta’ |
evacuación |
hool |
agujero |
hool |
bache |
hool |
boquete |
hool |
hoyo |
hool |
hueco |
hool |
orificio |
hool beh |
reja |
hool ni’ |
bozal |
hool tu táan u nook’ xiib wáa xch’uup |
bragueta |
hool, hóok’ol |
salida |
hool, k’óom |
zanja |
hool, pa’al, xiik |
abertura |
hool, poot |
horadar |
hoolboox (hoyo negro) |
holbox |
hoolok’ |
glotón |
hoolok’ |
goloso |
hoolol koh, laab koh |
caries |
hoomchahal, tonchahal |
desfondar |
hoonah, hool nah |
puerta |
hoop, léembal, léets’bal |
brillar |
hoot’, la’ach, leep’ |
rascar |
hoots’, híits’, poots’ |
zafar |
hóoyab |
regar |
hóoyab |
riego |
hooypel |
holgazana |
hooypel |
perezosa |
hooypel, meelen peel |
floja |
horon ts’íib |
rúbrica |
hostil |
arruinado |
hots’ koh |
desdentar |
hots’ koh |
odontólogo |
hottal, xaktal, hotkin |
empinar |
hu’un |
libro |
hu’un |
papel |
hu’un ku ts’íibta’al tu yóo’lal hunp’éel ket t’aan ichil hunmúuch’ máako’ob. |
acta |
hul púuts’ |
hilvanar |
humpulil |
completamente |
hun |
un |
hun |
una |
hun |
uno |
hun |
único |
hun súutuk |
un momento |
hunp’éel báaxal he’ bix chan ko’olel ku báaxtik mehen |
muñeca |
hunp’éel chan nah yaan ti’ u k’íiwikil kaaho’ot tia’al u meenta’al cha’ano’ob. |
kiosco |
hunp’éel chan suum chich haxa’ani yéetel ts’aba’an u yook utia’al u yúuchul haats’ |
chicote |
hunp’éel, huntúul |
singular |
hunp’éelkun, pa’ate’kun, much’kin |
unificar |
hunpáay |
aparte |
hunpets’ k’in kih |
sábila |
huntiich’, maantats’, léeyli’e’ |
siempre |
hunxéet’ lu’um, k’áax wáa k’aak’náab hach hats’uts |
paisaje |
huub; úurich |
caracol |
huuch’, muux |
moler |
huuh, t’ool, t’ool huuh |
iguana |
huuk’ |
gatear |
huuk’, tuuk’ |
dislocar |
huul |
dardo |
huul |
enhebrar |
huul |
enhilar |
huul ich |
deslumbrar |
huul k’iin |
rayo de sol |
huul, loom |
ensartar |
húulha’, ha’ach’kun |
aguar |
huum |
sonar |
huum |
sonido |
huum u tsikbalil wáa ba’ax |
rumor |
huum, áamba, líil |
retumbar |
huum, ch’e’eh |
ruido |
huum, t’aan |
bullicio |
huum, ya’ab t’aan |
bulla |
huumpul |
enteramente |
huup’, loom, ts’oop |
punzar |
huup’, ts’aa ts’aak yéetel púuts’ |
inyectar |
huup’, ts’aabil ts’aak yéetel púuts’ |
inyección |
huut, niik, heen, hul |
derrumbar |
huuts’, naats’ |
aproximar |
huux |
esmeril |
huuyub |
molinillo |
i’inah |
semilla de maíz |
ich |
cara |
ich |
faz |
ich |
fruta |
ich |
jeta |
ich |
ojo |
ich |
rostro |
ich che’ |
fruto |
ich k’iin |
diurno |
ich, ichil |
a (hacia) |
ich, ichil |
adentro |
ich, ichil |
en |
ich, ichil, ichih |
dentro |
ich, ichil, yáam, káap |
entre |
ich, paakat |
vista |
ich, táan |
haz |
ichkíil |
bañarse |
ichkíil |
baño |
icht |
preferir |
iich |
mellizo |
iich, k’uh |
gemelo |
íich’ak |
uña |
íicham |
esposo |
íicham |
marido |
íicham (h), atan (x) |
consorte |
íicham (h), atan (x) |
cónyuge |
iik (capsicum annuum) |
ají |
iik (capsicum annuum) |
chile |
iik’ |
aire |
iik’ |
viento |
iik’al yéetel u cháakil |
temporal |
iikim, t’óohka’ x nuuk |
lechuza |
iil |
divisar |
iim, chu’uch, chuchu’ |
teta |
iimix |
leche materna |
íinglese’ t’aan |
inglés (idioma) |
íinglese’ wíinik |
anglicano |
íinglese’ wíinik |
anglosajón |
íinglese’ wíinik |
británico |
íinglese’ wíinik |
inglés |
íis (ipommea batatas) |
batata |
íis (ipommea batatas) |
camote |
iisíil |
babosa (insecto) |
iit |
fondo |
iit, mool, chuun |
ano |
iit, mool, chuun |
culo |
iits |
goma |
iits |
óxido |
iits |
resina |
íits’in |
hermano menor |
íits’in, ko’olel |
hermana menor |
iitsin |
oxidar |
ik’el |
bicho |
ik’el |
insecto |
ik’el |
microbio |
ik’el |
virus |
ik’el, cháabche’ |
polilla |
il |
visión |
il wáa ma’alob |
revisar |
il, paakat, cha’an |
mirar |
il, paakat, cha’an |
observar |
il, paakat, cha’an |
ver |
ilib |
nuera |
in tia’al |
mío (mía) |
in, kin, teen, tin |
yo |
in, tin |
mi (pronombre) |
ingl’aan |
gran bretaña |
Ingl’aan |
Inglaterra |
isíim |
bañar |
istikyah, istakyah |
apenas |
Itaia |
Italia |
italia t’aan |
italiano (idioma) |
italia wíinik |
italiano |
Itzamna’ (rocio del cielo) |
Izamal |
ixi’im |
maíz (planta) |
ju’unil taak’in |
billete |
k’a’aamtal |
arreciar |
k’a’ahal ba’al |
acordar |
k’a’ahal, k’a’ahs |
recordar |
k’a’am |
recio |
k’a’am cháak |
chubasco |
k’a’am t’anbil wáa hats’bil ba’alche’o’ob. |
arrear |
k’a’as |
aludir |
k’a’as |
evocar |
k’a’aw, k’aaw |
grajo |
k’a’ay |
pregonar |
k’a’ay, a’al |
anunciar |
k’aab bak’, ha’il bak’ |
consomé |
k’aab chi’, yóom chi’ |
flema |
k’aab chi’, yóom chi’ |
gargajo |
k’aab ich, ha’il ich |
lágrima |
k’aab liim |
leche |
k’aab, ha’il |
caldo |
k’aab, ki’is |
jugo |
k’aab, ki’is |
zumo |
k’aaba’ |
apodo |
k’aaba’ |
nombre |
k’aabankil |
destilar |
k’aabankil chi’, lúulankil |
baba |
k’aabankil chi’, lúulankil |
babear |
k’aah |
hiel |
k’áah |
amargo |
k’áah |
pinole |
k’aah, k’an chik’in |
bilis |
k’áahkun |
amargar |
k’aak’ |
follaje |
k’áak’ |
fuego |
k’áak’ |
lumbre |
k’áak’ |
viruela |
k’áak’, chamal xnuuk |
meteorito |
k’aak’, kib |
candela |
k’aak’, pawo’ |
erupción |
k’aak’as máak, k’aak’as ba’al |
monstruo |
k’aak’as se’en, kok se’en |
asma |
k’áak’at, póok, tóok |
asar |
k’áak’náab |
mar |
k’áak’náab |
océano |
k’aal |
abrochar |
k’aal |
acorralar |
k’aal |
aprisionar |
k’aal |
encarcelar |
k’aal |
encerrar |
k’aal |
recluir |
k’aal |
veinte |
k’aal bak’ paach |
amurallar |
k’aal, ch’oot, maak |
cerrar |
k’aal, k’aal tu che’ |
enjaular |
k’aal, leech |
atorar |
k’aal, maak, tsuuts |
obstruir |
k’aal, ts’o’oks |
clausurar |
k’aal, ts’oop |
atascar |
k’aal’an |
cerrado |
k’aam |
admitir |
k’aam u’ulab, k’ubenba |
hospedar |
k’aam, ch’a’ |
recibir |
k’áan |
hamaca |
k’áan |
red |
k’aan am |
telaraña |
k’aan chak |
bermejo |
k’áan pool, k’áan ho’ol |
almohada |
k’aan, tak’an, siip’ |
sazón |
k’aan, ts’áak |
mecate |
k’áanche’ |
asiento |
k’áanche’ |
banco |
k’áanche’ |
banquillo |
k’áanche’, xeek |
silla |
k’aank’antal, k’aank’anchahal |
amarillarse |
k’áant |
demanda |
k’aap |
pulsera |
k’aas |
feo |
k’aas |
nocivo |
k’áas |
división |
k’áas ho’ol, xóot’ ho’ol |
atajar |
k’aas, k’aak’as máak |
ruin |
k’aas, loob |
bribón |
k’aas, loob |
mal |
k’aas, ma’ ma’alobi’, ma’ beyi’ |
error |
k’aasi ba’al |
espectro |
k’aasil, loobil |
maldad |
K’áast’aamay (Lugar dónde la gente se ataja) |
Castamay |
k’aat |
pretender |
k’áat |
exigir |
k’áat |
pedir |
k’áat chi’ |
consultar |
k’áat chi’ |
entrevistar |
k’áat chi’ |
indagar |
k’áat chi’, káatpéeks |
averiguar |
k’áat, k’áat chi’ |
preguntar |
k’aat, k’aat chi’, ch’ooch’ k’áat |
interrogar |
k’áat, kaxan |
solicitar |
k’áat, matan |
mendigar |
k’áat, óot |
intentar |
k’áat, óot, ts’iibol taak, pooch |
desear |
k’áat, óot, yaayan |
querer |
k’áat, tak pool, tak ho’ol |
demandar |
k’áat, yaanyan |
implorar |
k’áatal, k’aatmáan |
cruzar |
k’aax |
amarrar |
k’aax |
atar |
k’aax |
cinchar |
k’aax, heep’ |
ligar |
k’aax, heep’, hiich’, t’iin |
ceñir |
k’áax, k’áaxil, che’il |
vegetación |
k’áax, kol |
campo |
k’aax, mook, hook’ |
anudar |
k’áax, nukuch k’áax |
selva |
k’áax, nukuch k’áax, ka’anal k’áax |
bosque |
k’aax, piix, to’ |
vendar |
k’áax, wiits, múul |
monte |
k’aaxal |
atado |
k’áaxal bat |
granizar |
k’áaxal cháak, k’áaxal ha’, cháak |
llover |
k’áaxil |
agro |
k’áaxil |
silvestre |
k’áaxil (h), k’áaxil (x) |
agrario |
k’áaxil, ba’alche’ |
salvaje |
k’aaxil, che’o’ob |
flora |
k’aaxil, k’aaxih |
amarre |
k’aay |
canción |
k’aay |
cantar |
k’aay |
canto |
k’aay |
gorjear |
k’aay ch’íich’ |
trinar |
k’aay muuch, t’aan muuch, awat muuch |
croar |
k’aay yéetel paax ku bisa’al tak tu nahil máak |
serenata |
k’ab |
antebrazo |
k’ab |
anteceder |
k’ab |
brazo |
k’ab |
manija |
k’ab |
mano |
k’ab, k’ab che’, héek’, xay che’; xa’ay che’ |
rama |
k’abéet |
interesar |
k’abéet |
menester |
k’abéet |
útil |
k’abéetkun, k’a’ana’ankun |
aprovechar |
k’abil, k’abil nook’ |
manga |
k’ah óol, il, téet, yéey |
distinguir |
k’ah óol, ohéelal |
conocer |
k’ahóol |
identificar |
k’ahóol |
reconocer |
k’ak’aknak, báab |
flotar |
k’ak’as máak, k’asa’an, kisin máak |
perverso |
k’al |
arrestar |
k’al beh, wa’akuns |
bloquear |
k’al nook’ |
abotonar |
k’al paach, bak’paach, suup’, koot |
cercar |
k’al ta’ |
estreñimiento |
k’ala’an |
preso |
k’alab |
aldaba |
k’alab che’, k’alab máaskab |
calabozo |
k’alab che’, kúuchil tu’ux ku k’a’ahal ch’íich’o’ob wáa ba’alche’o’ob. |
jaula |
k’alab máaskab |
cárcel |
k’alk’alak t’aan, k’alk’alak aak’ |
tartamudear |
k’am u’ula’ |
alojar |
k’amas |
comején (animal) |
k’an, k’aank’an |
amarillo |
k’ana’an |
impoerante |
k’ana’an, k’abeet |
necesario |
k’anbul |
faisán |
k’anil k’aan |
amarillo medio |
k’antal, tahal, tahankun |
sazonar |
k’as |
malo |
k’asa’an, topa’an |
déspota |
k’aschaja’an (h) |
degenerado |
k’askun |
pervertir |
k’askun, huut, óotsikun |
arruinar |
k’askun, k’astal, k’aspahal |
malear |
k’askuun |
contaminar |
k’askuun |
desgraciar |
k’askuun, meen loob |
dañar |
k’askuun, niik, huut |
destruir |
k’askuun, t’aak |
deshonrar |
k’askuun, t’aak |
desvirgar |
k’askuunil |
contaminación |
k’astal, húutul, laabtal, úuchbental |
deteriorar |
k’astal, k’aschahal |
averiarse |
k’astal, k’aschahal, k’aspahal, k’askuun |
degenerar |
k’at |
barro |
k’at che’, kolóohche’, kolóoxche’ |
valla (de palos) |
k’atab che’ |
cruz |
k’atkun |
atravesar |
k’ax chi’ |
amordazar |
k’ax chi’ |
mordaza |
k’ax nak |
faja |
k’ax nak’ |
cincha |
k’ax nak’, hichnak’ |
ceñidor |
k’ax táab chan suum, k’uuch |
cordón |
k’axab nak’ |
cinta |
k’axab nak’ |
cinturón |
k’axnak’ |
correa |
k’eban |
pecador |
k’eban (x) |
pecadora |
k’eban, si’ipil |
pecado |
k’eech (x) |
querida |
k’eech, ch’eet, k’uuy, niix |
ladear |
k’eech, k’eechel, k’eek’ech, loochol, looloch |
chueco |
k’éek’en |
cerdo |
k’éek’en |
marrano |
k’eek’en, beel (h) |
puerco |
k’éewel |
suela |
k’éewel, oot’el |
cuero |
k’eex |
canjear |
k’eex |
rescate |
k’eex, heel |
alterar |
k’eex, loh |
rescatar |
k’eey, k’eeyah |
regaño |
k’eey, k’eeyal |
regañar |
k’eey, táah t’aan |
amonestar |
k’eey, tutuk chi’ |
gruñir |
k’eyem, k’eyen |
pozole |
k’i’ik’ |
sangre |
k’i’ik’ che’, saats’ |
hule |
k’i’ik’ nak’, k’i’ik’ ta’ |
disentería |
k’i’inam |
ponzoña de víbora |
k’i’inam |
veneno de víbora |
k’i’ix |
espina |
k’i’ix (acassia pueblensis) |
espino |
k’i’ix (acassia pueblensis) |
huizache |
k’i’ix ooch, k’i’ix pach ooch (erinaceus europeus) |
erizo |
k’íilkab |
sudar |
k’íilkab |
sudor |
k’iin |
día |
k’iin |
sol |
k’iin (h), yuum k’iin |
clérigo |
k’iin (h), yuum k’iin |
cura |
k’iin (h), yuum k’iin |
sacerdote |
k’iin k’aaba’ |
cumpleaños |
k’iin k’aaba’ |
onomástico |
k’iin |
clima |
k’íin, chokokiin |
calentar |
k’iin, k’iinil |
época |
k’iin, k’iinil |
era |
k’iin, k’iinil |
fecha |
k’iin, k’iinil |
período |
k’iin, k’iinil |
tiempo |
k’iinbes |
conmemorar |
k’iino’ob (h), yuum k’iino’ob |
clero |
k’iinsabil |
maratón |
k’iit, k’itpahal, pa’ |
dispersar |
k’iit, t’iit’, t’óot’, tóos |
esparcir |
k’íiwik, chúumuk kaah |
plaza |
k’íiwik, u kúuchil u ko’onol yéetel u ma’anal ba’alo’ob. |
mercado |
k’o’och |
higo |
k’o’och |
manzana de adán |
k’o’och |
nuez de la garganta |
k’o’och (x) |
higuera |
k’o’ox |
arisco |
k’o’ox |
fiero |
k’o’ox |
huraño |
k’o’ox |
retobado |
k’oh, k’o’och, chíin |
papada |
k’oha’an |
enfermo |
k’oha’anil |
enfermedad |
k’oha’anil ku meentik u chu’upul u táammel máak |
hepatitis |
k’oha’anil ku meentik u yantal báan kíimilil |
peste |
k’oha’anil ku ts’aik ti’ máak tumen u yantal ha’ ich u wíinklil |
hidropesia |
k’oha’ankun, k’oha’antal |
enfermar |
k’olis |
pelón |
k’olis, t’ooroch |
calvo |
k’omoh |
marisco |
k’óoben |
cocina |
k’óoben, k’óoben k’áak’, chi’ k’áak’ |
fogón |
k’óoch |
acometer |
k’óoch |
atacar |
k’óoch |
cornear |
k’óoch |
embestir |
k’ook’ |
ruiseñor |
k’ool, haats’, wich’ |
cimbrar |
k’ool, k’iil, meen loob |
lastimar |
k’ool, k’oop, laah, loox |
golpear |
k’óom |
valle |
k’oop |
hendidura |
k’oop, wáas k’op |
pescozón |
k’óopte’ |
ciricote |
k’oos (h) |
barbero |
k’oos (h) |
esclava |
k’oos (h), meyhil |
criado |
k’oos (x) |
criada |
k’oos, meyhil |
sirviente |
k’oos, ts’iik, hok tso’ots |
depilar |
k’oxol |
mosco |
k’oxol, boox k’oxol |
mosquito |
k’oxol, túuts’ |
zancudo |
k’u’ |
nido |
k’u’ankil, meen k’u’ |
anidar |
k’u’che’ |
cedro |
k’u’uk |
brote |
k’u’uk, aal kih, aal che’ |
vástago |
k’u’uk’, top’ che’ |
retoño |
k’u’uk’, top’ che’, óol |
renuevo |
k’u’uk’ankil |
retoñar |
k’u’uk’um |
pluma |
k’u’um |
nixtamal |
k’uben |
encargar |
k’uben |
encargo |
k’uben |
encomendar |
k’uchul, taal ti’ kaah |
inmigrar |
k’uchul. u’ul, kóohol |
arribo |
k’uh |
deidad |
k’uh |
Dios |
k’uh, dyos |
Dios espíritu |
k’ulu’ |
mapache |
k’uruch, na’ ts’uul |
cucaracha |
k’utbil p’aak, k’utbil iik |
salsa |
k’uub, ts’aa |
entregar |
k’uuch |
cáñamo |
k’uuch |
pabilo |
k’uul, bobox, bak neh, tuch neh |
coxis |
k’úum (cucurbita pepo) |
calabaza |
k’úum, chúuh |
calabazo |
k’úumche’, k’úunche’ |
bonete (planta) |
k’úumk’umi |
correcaminos |
k’uun, taak’in |
oro |
k’uup, háat k’up |
calar |
k’uup, háat k’uup |
rebanar |
k’úuts |
tabaco |
k’uux p’eek, ch’a’ k’uux |
odio |
k’uux, ch’a’ k’uux |
disgusto |
k’uux, ch’a’ k’uux |
rencor |
k’uux, k’uuxil, ts’íikil, p’u’uhul |
disgustar |
k’uux, p’eek |
bomitar |
k’uux, p’uha’an |
saña |
k’uux, p’uuh |
enojar |
k’uux, p’uuh, ts’íikil |
ira |
k’uuxil, ts’íikil, p’u’uhul |
molestar |
k’uuy, biik’, yúuk, pipik’ |
menear |
k’uxub, kiwi’ (bixa orellana) |
achiote |
k’uyche’ (x) (papaver rhoeas) |
ababol |
k’uyche’ (x) (papaver rhoeas) |
amapola |
ka, kex |
que |
ka’ |
metate |
ka’ |
par |
ka’ íits’in |
primo menor |
ka’ íits’in (x) |
prima menor |
ka’ kiik |
prima mayor |
ka’ kuxtal, ka’ kuxkin |
revivir |
ka’ kuxtal, ka’síihil |
resucitar |
ka’ meent |
reproducir |
ka’ suku’un |
primo mayor |
ka’a |
doble |
ka’a |
dos |
ka’a xi’itech |
adiós |
ka’ach úuchih |
antiguamente |
ka’amatil k’ab |
ambidextro |
ka’ambes, kaans |
educación |
ka’ambes, kaans |
instrucción |
ka’ambes, kaans |
instruir |
ka’an |
celeste |
ka’an |
cielo |
ka’an che’, k’ax che’ |
tablado |
ka’ana’an |
fatigado |
ka’anal |
agobiar |
ka’anal |
cansar |
ka’anal |
fatiga |
ka’anal k’áak’, k’áak’ ku hohopaankil |
fogata |
ka’anal ook |
zanca |
ka’anal óol |
altivo |
ka’anal paakat, k’áak’ ich |
arrogante |
ka’anal, ka’anah |
alto |
ka’anal, yóok’ol |
arriba |
ka’anbes |
adoctrinar |
ka’anbes |
amaestrar |
ka’anbesa’an |
amaestrado |
ka’anche’, mayak, che’ |
mesa |
ka’ans, ka’anbes |
capacitar |
ka’ansah |
enseñanza |
ka’ansah xook (x) |
maestra |
ka’ansah xook yéetel ts’íib |
alfabetización |
ka’ansah xook yéetel ts’íib |
alfabetizar |
ka’ansah, ka’ambesah (h) |
maestro |
ka’ansah, suukkin |
adiestrar |
ka’ap’éel t’aan |
bilingüe |
ka’beh |
pasado mañana |
ka’ohe, ka’awhe |
anteayer |
ka’teen |
de nuevo |
ka’teen |
otra vez |
kaab |
miel |
kaab, yik’el kaab (apis mellifica) |
abeja |
kaabah, p’okox |
chaparro |
kaabal, kaabah, yáanal, yáanah |
abajo |
kaach |
fractura |
kaach, káachal, teeh, téehel |
fracturar |
kaach, oop’, p’iik, pa’ax xiik |
quebrar |
kaach, wat |
quiebra |
kaachah |
quebrado |
kaah |
localidad |
kaah |
pueblo |
kaah |
villa |
kaah, kaahtalil |
población |
kaah, nohoch kaah |
urbe |
káahal |
comenzar |
káahal, chúunbes, chunpahal, heets’, kuxtal |
establecer |
káahal, ho’op’ol, léekel, chúunpahal |
comenzar |
káahal, lékel, chúunpahal, ho’op’ol |
principiar |
kaahkun |
poblar |
káakbach (x) |
prostituta |
káakbach (x), chek’a’an peel, choko iit (x) |
puta |
káakbach (x), choko iit (x) |
matriz |
kaal |
cuello |
kaal |
garganta |
kaal |
pescuezo |
kaal ook |
tobillo |
káalkun káaltal |
emborrachar |
káaltal |
borrachera |
káaltalil |
alcoholismo |
kaambes |
civilizar |
kaambesah |
profesor |
kaan |
culebra |
kaan |
serpiente |
kaan |
víbora |
kaanbah (h), he’ máaxak ku bin tu nahil xook utia’al u kaanbale’. |
alumno |
kaanbal (h) |
aprendiz |
kaanbal, kaanbal |
aprender |
Kaank’uun (Lugar de la serpiente de oro) |
Cancún |
Kaanpeech (lugar de serpientes y garrapatas) |
Campeche |
Kaanpeech (Lugar de serpientes y garrapatas) |
ciudad de Campeche |
kaans, ka’ambes |
educar |
kaans, kaanbes |
cátedra |
kaansah |
profesora |
kaansah, ka’ambes |
enseñar |
kaansah, kaambesah |
docencia |
káapeh (caffea arabica) |
café |
Káastlan |
Castilla |
Káastlan |
España |
káastlan t’aan |
castellano (idioma) |
káastlan t’aan |
español (idioma) |
káastlan waah |
pan de trigo |
káastlan wíinik |
castellano |
káastlan wíinik |
español |
káastlan wíinik |
hispano |
káat |
apaste |
káat |
tinaja |
kaax (x) |
gallina |
kab, yóok’ol kab |
mundo |
kahak bal |
residir |
kahakbal |
habitar |
kahan, kanan, ch’úuk |
vigilar |
kahatsa’ |
recuerdo |
kahkunah |
fundador |
kahtal |
morar |
kak’ óol, ha’as óol |
asombrar |
kakachki, o’op’ki, op’chalak, op’k’alak |
frágil |
kakaltuun (x) |
albahaca (silvestre) |
kakaw |
cacao |
kala’an |
borracho |
kala’an |
briago |
kala’an |
ebrio |
kalaan, kanaan |
cuidar |
kalam |
coralillo |
Kalam (Coralillo) |
Calan |
kalan, kanan |
amparar |
kalan, kanan |
guardían |
kalan, kanan, baal |
proteger |
Kalk’iin (lugar de la garganta del sol) |
Calkiní |
kama’ach |
mandíbula |
kama’ach |
maxilar |
kama’ach, no’och |
quijada |
kamat’aan |
orar |
kan |
cuatro |
kanáan, kaláan, líik’s |
conservar |
kanan (h), kalan (h) |
conserje |
kanan pak’al, kalan pak’al |
hortelano |
kanik |
aprendido |
kanil nak’ |
lombriz |
kanlahun |
catorce |
kat |
arcilla |
kax ba’ate’el, kaxan ba’ate’el |
retar |
kaxan |
buscar |
kaxan |
detectar |
kaxan |
hallar |
kaxan |
hallazgo |
kaxan |
localizar |
kaxan ba’a (h) |
agresivo |
kaxan ba’ate’el, kaxan k’uuxil, kéex |
provocar |
kaxan, iil, naktáan |
encontrar |
kay |
pescado |
kay |
pez |
kayche’ |
aguja (para hamaca) |
ke’el ch’uhuk |
helado (postre) |
ke’el chokwil |
paludismo |
ke’el, síis |
frío |
ke’el, síis |
helado |
ke’elil |
invierno |
keeb |
eructar |
kéeh |
ciervo |
kéeh (cervus communis) |
venado |
kéek’en (h) |
cochino |
keep, toon |
falo |
keep, toon |
miembro viril |
keep, toon, birich |
pene |
keet, beey xan |
igual |
keet, éet p’iis |
comparar |
keet, táaxkun |
igualar |
keet, táaxkun, táats’kun |
emparejar |
kéex |
queso |
keléembal, keléenbal |
hombro |
kex |
aunque |
kex beyo’ |
que bueno |
kex teech |
aunque sea |
ki’ |
delicioso |
ki’ |
rico (de sabor) |
ki’ |
vino |
ki’ óol |
amenizar |
ki’ óol |
dichoso |
ki’ óol, toh óol |
sano |
ki’ óolt, ch’a’ u ma’alobi hunp’éel ba’’al |
gozar |
ki’, ki’il |
sabor |
ki’bok |
aroma |
ki’bok, ki’bokil |
perfume |
ki’bokkin, ki’bokkun |
perfumar |
ki’ichkelem |
gallardo |
ki’ichkelem tuukul |
cristianismo |
ki’ichkelem yuum |
cristo |
ki’ichkelem yuum |
Dios hijo |
ki’ichkelem yuum |
jesucristo |
ki’ichkelem, ki’ichkelem wíinik |
cristiano |
ki’ichpam |
guapa |
ki’ichpam |
presiosa |
ki’ichpam (x) |
gallarda |
ki’ichpanil, hats’utsil |
belleza |
ki’iki’ t’aan |
alabar |
ki’il |
manjar |
ki’imak óol |
alegre |
ki’imak óol |
alegría |
ki’imak óol |
emoción |
ki’imak óol |
feliz |
ki’imak óol, ki’imaktal óol |
satisfacer |
ki’imak óol, ki’ki óol, ki’imak |
contento |
ki’imak óolal |
dicha |
ki’imak óolal |
felicidad |
ki’imak óolal |
júbilo |
ki’imak óolal |
placer |
ki’imak óolt |
halagar |
ki’imakkun |
contentar |
ki’imakkun óol |
agradar |
ki’imakkun óol |
alegrar |
ki’imakkun óol, náays óol |
divertir |
ki’impahal |
quebradura |
ki’inpahal, loob |
herir |
ki’is |
tamo del maíz |
ki’kun óol |
deleitar |
kib |
vela |
kich’ée |
quiché |
kih |
agave |
kih |
henequén |
kih |
maguey (agave) |
kihaab |
fibra de henequén |
kiik |
hermana mayor |
kíilbal cháak áamba cháak |
trueno |
kíimil |
deceso |
kíimil |
defunción |
kíimil |
morir |
kíimil |
muerte |
kíimil |
perecer |
kíimil ataan |
enviudar el hombre |
kíimil íicham |
enviudar la mujer |
kiims, xot k’iin |
ajusticiar |
kíimsah |
matar |
kíimsah, banban kíimsah |
matanza |
kiimsah, kíimsah |
asesinar |
kíinsah |
masacrar |
kíinsah wíinik, kíinsah may |
homicida |
kiis |
pedo |
kiis |
pedorrear |
kiiw (agave potatorium) |
agave mezcalero |
kikilaankal, kikiláankil, kukuyaankil |
temblar |
kikilaankil, kukuyaankil |
tiritar |
kili’ich |
santo |
kimen |
cadáver |
kimen |
difunto |
kimen |
finado |
kimen |
muerto |
kimenil |
fúnebre |
kinsah máak |
criminal |
kisin, k’aasi ba’al, xulub |
demonio |
kisin, kisin ba’al |
satanás |
kitam |
jabalí |
kitam |
pécari |
ko’ |
atrevido |
ko’ |
travieso |
ko’, choko pool choko ho’ol |
loco |
ko’, ko’il |
rabia |
ko’, ko’il, taakkun |
excitación |
ko’il, choko poolil |
loquear |
Ko’lebil |
virgen María |
ko’ohkin |
encarecer |
ko’ok |
caro |
ko’ox |
¡vamos! |
kobol, máantan máak |
sexo |
koh |
dentadura |
koh |
diente |
koh |
león americano |
koh |
leoncillo |
koh |
puma |
koh lu’um wáa beh |
apisonar |
koh yan táanil ti’ u chi’ may |
incisivo |
kohk’alak, tomchalak |
cojear |
kol k’áax |
desmonte |
kol náahal |
jornalero |
kol náak (h), kol náal (x) |
campesino |
kolnáal (h), kolnáal (x), meehi k’áax |
agricultor |
kolóohche’, kolóoxche’ |
bajareque |
kolóohche’, kolóoxche’ |
empalizada |
kon bak’ (h) |
carnicero |
kóoch |
amplio |
kóoch |
ancho |
kóoch u táan |
anchura |
kóocha’ wóolis |
futbol |
kóochak’, háanchak’ |
patear |
kóochil, ka’anlil, nohchil, chowkil |
volumen |
kóochkin, nohochkin |
ampliar |
koochol |
cigarrón |
kóohol |
presentir |
kóohol, k’uchul, u’ul |
arribar |
kóok |
sordo |
kook, lúubsah che’ |
tumbar |
kóokay |
cocuyo |
kóokay |
luciérnaga |
kool |
heredad |
kool |
milpa |
kool |
mole |
kool |
sembradío |
kool |
sementera |
kóol keep, kóol iit |
masturbarse |
kool, k’uut, peech’, maax |
machácar |
kool, páak |
roza |
kool, páak |
rozar |
kóol, páay, híits’ |
jalar |
koom |
estrecho |
kóom, ma’ xaani’ |
breve |
kóom, xoot’ xuut’ |
corto |
kóomkin |
acortar |
kóon |
vender |
koon, koonol |
vender |
koonol |
comerciar |
kóonol |
vencedor |
koonol (h) |
dependiente |
kóonol (x) |
vendedora |
koonol, koonoh |
venta |
koop, koots’ biil |
enroscar |
kóopo’ (populus nigra) |
álamo |
koos |
aguililla |
kóos |
halcón |
koot |
acotar |
koot |
albarrada |
koot |
barda |
kóot (aquila chrysaetos) |
águila |
kóoton |
camisa |
koots’ |
rosca |
koots’ koop, biil |
enrollar |
kosom |
golondrina |
Kosomeen (isla ocupada por las golondrinas) |
Cozumel |
ku páahtal u beetik tuláakal ba’al |
omnipotente |
ku’uk, p’eex (sciurus poliopos) |
ardilla |
ku’upul iik’, xu’ulul iik’ |
asfixia |
kuch k’eban, kuch si’ipil |
pecar |
Kuhatemalha’ (montaña que vomita agua) |
Guatemala |
kuk, kukuul |
quetzal |
kukin, hets’kun, akkun |
asentar |
kuklim, kuklim ta’ |
escarabajo |
kukul iit |
recular |
kukul iit |
retroceder |
kukul lu’umt, éek’kun |
ensuciar |
kukupkih, heets’ |
calma |
kukupkil |
bonanza |
Kukuulkaan |
Quetzalcoatl (Serpiente-Quetzal) |
kul eex |
bikini |
kul eex |
calzoncillo |
kulal |
estar sentado |
kutal, kuklin |
sentar |
kuuch |
cargo |
kuuch |
equipaje |
kuuch |
responsabilidad |
kúuch |
carga |
kúuch |
fardo |
kuuch, k’óoch |
carga |
kuuch, k’óoch |
cargar |
kúuch, kúuchil |
lugar |
kuuchan |
cargado |
kúuchil |
sitio |
kúuchil hanal |
comedor |
kúuchil k’oos |
peluquería |
kúuchil kih |
henequenal |
kúuchil tu’ux ku chikúunta’al wenel channpal. |
cuna |
kúuchil tu’ux ku k’a’alal ba’alche’o’ob he’ex. |
corral |
kúuchil tu’ux ku ko’onol yéetel ku yu’uk’ul ba’al ku káalkuntik máak. |
cantina |
kúuchil tu’ux ku mu’ukul kimeno’ob. |
cementerio |
kúuchil tu’ux ku ts’a’abal ya’akach xokbil hu’uno’ob. |
biblioteca |
kúuchil tu’ux ku xo’otol che’. |
aserradero |
kúuchil tu’ux ku ye’esa’al úuchben ba’alo’ob |
museo |
kúuchil u yúuchul koonol |
bazar |
kuuk |
codo |
kúul kaal, pachkab |
cervicio |
kuum |
olla |
kuuts |
guajolote silvestre |
kuuts |
pavo de monte |
kuux óol |
entusiasmo |
kuuxum |
champiñón |
kuuxum |
hongo |
kuuxum |
verdín (planta) |
kuuxum, ta’ cháak |
moho |
kux teech |
y tu ? |
kux, ba’ale’ |
pero |
kux, túun, wáa |
si |
kuxa’an |
vivo |
kuxtah, kuxtal |
vivir |
kuxtal |
radicar |
kuxtal |
subsistir |
kuxtal |
vida |
la’ kaah, kaah mina’an u máakilo’ob |
despoblado |
la’ pak’ (x) |
ruina |
la’ach |
arañar |
la’ach, haat, xeet’ |
desgarrar |
la’ach, ho’ot, xe’ep’ |
rasguñar |
la’ach, le’ep’ |
rasgar |
laab, asbe’en, úuchben, chuchul, ch’iha’an; nuxib (h) |
viejo |
laah |
bofetear |
láah bo’ol |
liquidar |
laak |
despegar |
láak’ |
hermano |
láak’ (x) |
hermana |
láak’ nuup, éet |
compañero |
laak’, ch’iilankabil, laak’tsil |
deudo |
láak’, éet wíinikil |
prójimo |
láak’, láak’ tsil, éet k’i’ik’el |
pariente |
láak’in |
acompañar |
láak’inah |
acompañante |
láak’tsil, láak’ |
familiar |
láal, much, p’óop’ox |
ortiga |
láal, t’ooh, piich, báab |
vaciar |
láat’, maach, ch’úuy |
sostener |
láayli’ |
todavía |
lah, wéek’ lah, bok’ lah |
lapo |
lahkah, ka’alahun |
doce |
lahun |
diez |
lak |
taza (de ceramina) |
lak, k’at |
cajete |
lak, k’at |
vasija |
lak’iin |
este (oriente) |
lak’in |
oriente |
lakam |
pabellón |
lakbal, síistal, olomtal |
coagular |
lalah k’ab |
palma de la mano |
latáa |
lata |
le beetik |
por eso |
le ka’peel |
los dos |
le kéen |
cuando |
le ts’iib, he’ela’ ku meyah tia’al u ye’esa’al u k’aaba’ xiib bey xan xch’up. |
ello |
le túun, he’ túun |
entonces |
le’ |
hoja |
le’ xikin |
pabellón de la oreja |
le’, siin, t’iin, haay |
tender |
le’kih, le’kiiw |
penca |
lechkun, leech |
enganchar |
leech |
lechón |
leech (x) |
cochina |
leech (x) |
marrana |
leech (x) |
puerca |
léech, núup’ |
trampa |
léeh |
lazar |
léekel |
retentar |
léembal, hohopaankil, ninibaankil |
titilar |
léembal, huul |
resplandecer |
léembal, léets’bal |
brillante |
léembal, léets’bal |
brillo |
léembal, léets’bal |
lucir |
léench’in, túulch’in |
empujar |
leets’ |
adular |
léets’ |
resplandor de fuego |
lehem cháak |
relámpago |
lela’ |
esta |
lelo’ |
aquél |
lelo’ |
aquella |
lelo’ |
aquello |
lelo’, le he’elo’ |
esa |
lelo’, le he’elo’ |
ese |
lelo’, le he’elo’ |
este |
lelo’ob |
esas |
lelo’ob |
esos |
lep’ óol, lep’ óolal |
animar |
leti’ |
él |
leti’, le t’aan he’ela’ chéen utia’al xch’up wáa ko’olel. |
ella |
letio’ob |
ellas |
letio’ob |
ellos |
líik’es |
alistar |
líik’es, ta’ak |
ahorrar |
líik’il, líik’ ba’ate’el |
rebelión |
líik’s, láat’ |
levantar |
líik’sah t’aan, a’al ba’al |
calumniar |
líik’sah t’aan, a’al ba’al, a’al t’aan |
calumnia |
líil ha’ |
irrigar |
líil ha’, wiits’ |
asperjar |
líil, tíit, púus |
sacudir |
líil, tsiits, wits’ ha’ |
rociar |
lits |
látex |
lo’ot’ol |
convulsión |
loh |
redimir |
lokok, iis |
cera |
loob |
accidente |
loob |
catástrofe |
loob |
daño |
loob |
mala suerte |
loob, loba’an |
lóbrego |
lóob, lóo’che’ |
coa |
looch, ch’oot |
desviación |
looch, ch’oot, ch’eet, k’eech |
desviar |
lóoch, méek’ |
abrazo |
looch, p’uus, waats’, wuuts’ |
corva |
lóoch’, óok, láap’ |
puñado |
look, lookankun |
hervir |
look, óomankil |
bullir |
lool, nikte’ |
flor |
loolankil, nikte’il |
floración |
loom |
acuchillar |
loom |
apuñalar |
loom |
pinchar |
loom, húul che’ |
hurgar |
loot pak’áal |
azahar |
loox |
boxeo |
loox |
trompear |
loox (h) |
boxeador |
loox ku ka’ansa’al tia’al ma’ u ha’ats’al may. |
karate |
loox, ba’ate’el |
agredir |
loox, haats’, k’ool, laah |
golpe |
loox, loxbáah |
boxear |
loox, paay |
lidiar |
lot’ kéeh |
calambre |
lot’ kéeh, loot’ |
engarrotar |
lu’, boox kay |
bagre |
lu’um |
piso |
lu’um |
suelo |
lu’um, k’aax |
terreno |
lu’um, kaab |
tierra |
lu’umil |
estado |
lu’umil |
país |
lu’umil kaah |
patria |
luk’s le’, p’éep’ t’ok le’ |
deshojar |
luk’s, eems tohol, éens tohol |
descontar |
luk’s, háaws |
suprimir |
luk’s, luk’ul |
retirar |
luk’s, took, tseel |
despojar |
luk’s, toop, p’at k’aasi |
frustrar |
luk’s, tseel |
abolir |
luk’s, tseel |
privar |
luk’ul |
humear |
lukum kaan |
lombriz de tierra |
Lusíitáan |
Portugal |
lusíitáan t’aan |
portugués (idioma) |
lusíitáan wíinik |
portugués |
lutsub, hok’ob |
anzuelo |
lúub |
legua |
lúubs, huut, puuk, niik |
derribar |
lúubul, báanal, húutul |
caer |
luuch |
jícara |
luuk’ |
fango |
luuk’ |
lodo |
luuk’ |
trago |
luuk’, háanhan hanal, táats’ luuk’ |
devorar |
luuk’, píit luk’ |
tragar |
luuk’, táats’ luuk’, túuts’ luuk’ |
deglutir |
luuk’s, lúubs |
derrocar |
ma’ |
no |
ma’ atan (h) |
viudo |
ma’ atan, may ma’ts’oka’an u beeli’. |
soltero |
ma’ chika’ani’, istikyah u na’ata’al |
abstracto |
ma’ chuka’an u k’iini, ma’ k’ucha’an u k’iini’ |
prematuro |
ma’ haahi’, mix haahi’ |
negar |
ma’ haahi’, tuus |
falso |
ma’ íicham |
soltera |
ma’ íicham (x); máak kimen u yatan. |
viuda |
ma’ kaal, kúul kaal |
degollado |
ma’ ko’ohil |
barato |
ma’ ma’alob aniki’, ma’ ma’alob u yu’ukubai’ |
incómodo |
ma’ mina’an |
negación |
ma’ muuk’, mina’an u muuk’ |
impotente |
ma’ muuk’il |
impotencia |
ma’ na’at |
ñoño |
ma’ na’at |
tonto |
ma’ na’at, tsu’uy pool, chich pool |
estúpido |
ma’ ohel |
ignorar |
ma’ ohel, máak ma’ u yohel wáa ba’axi’. |
ignorante |
ma’ óolal |
apatía |
ma’ óota’ah, ma’ u k’a’amah ba’al |
rechazar |
ma’ subtal máak |
cínico |
ma’ ts’oka’an u beeli’ |
célibe |
ma’ ts’oka’ani’, ma’ ma’alob menta’ani’ |
imperfecto |
ma’ tu k’oha’antal |
inmune |
ma’ tu máan ha’i’ |
impermeable |
ma’ tu páahtal u meenta’al, hach talam |
imposible |
ma’ utsi’, ma’ ma’alobi’ |
ilícito |
ma’ úuch loob ti’i’, ma’ úuchuk loob ti’i’ |
ileso |
ma’ wenel |
insomnio |
ma’ xanab |
descalzo |
ma’ yuum, ma’ na’ |
huérfano |
ma’, mina’an, mix |
sin |
ma’ah |
ganglio |
ma’ah |
incordio |
ma’alob |
apto |
ma’alob |
bueno |
ma’alob kuxtal |
bienestar |
ma’alob, uts |
bien |
ma’alob, uts, ki’ |
buen |
ma’alobkin, ma’alobtal |
mejorar |
ma’alobkin, utskiin |
concertar |
ma’alobkun, utskiin |
componer |
ma’as kaal |
afónico |
ma’as kaal, so’oh kaal |
ronco |
ma’ats’, leets’ |
lamer |
ma’ax |
mico |
ma’ax |
mono |
ma’ay |
tamo |
ma’ay che’ |
aserrín |
ma’k’óol, hooykep |
holgazán |
ma’k’óol, jooykep |
perezoso |
ma’kóol, hooykep, meelen keep |
flojo |
maab (h), maan (x) |
cliente |
máaben |
cajón |
máaben tu’ux ku bisa’al mukbil huntúul kimen. |
ataúd |
máaben, ba’as |
caja |
maach |
tocar |
maach, ch’a’ |
apañar |
máach, cháach |
asir |
máach, cháach |
prender |
maach, laap’ láap’ k’ab |
empuñar |
maak |
tapa |
máak chich u meentik wáa ba’ax |
rudo |
máak hach ku choh u lúul, ku ya’ala’al xan ti’ máak mina’an u na’at. |
baboso |
máak ku bisik huntúul chanpaal ok ha’ wáa huntúul máak utia’al u ts’o’okol u beel. |
apadrinar |
máak ku haantik tikin hanal |
xerofago |
máak ku káahsik ba’ate’il |
agitador |
máak ku kanáantik ba’alche’o’ob |
pastor |
máak ku kaxtik xíiwo’ob utia’al u meent a ts’aakil yéetel utia’al u koneh. |
herbolario |
máak ku kiimsah, kiimsah may |
asesino |
máak ku meentik ba’alo’ob yéetel u k’ab bey xan yéetel u mehen nu’ukulo’ob. |
artesano |
máak ku meyahtik k’at |
alfarero |
máak ku meyahtik kaab. |
apicultor |
máak ku paax |
músico |
máak ku ts’ik he’ ba’axak p’axbile’ |
acreedor |
máak ku tsol nu’uk |
asesor |
máak ku tu’usul tumen yatan wáa u yíicham. |
cornudo |
máak ku xíinbal yóok’ol hunt’i’in suum. |
acróbata |
máak ma’ u yohel xook mix ts’íibi’. |
analfabeto |
máak sen ya’ab u káaltal |
alcohólico |
máak u hach yohel ba’alo’ob ti’ xíiwo’ob |
herbario |
máak wáa ba’alche’ hach ya’ab u tso’otsel |
peludo |
maak, nuup’, k’aal, piix |
tapar |
máakalmáak |
cuál |
máako’ob ma’ u yohlo’ob xooki’. |
analfabetismo |
máako’ob, wíiniko’ob |
gente |
maan |
compra |
maan |
comprar |
máan |
pasar |
máan |
rondar |
máan chéen mina’an u haahil, máan chéen beyo’ |
vagar |
máan, áalkab |
transcurrir |
máan, píit máan, táats’ máan |
traspasar |
máan, úuchul |
ocurrir |
maanal, tiip’il, ya’abil |
exceso |
máansbah |
peregrino |
máansbah (x) |
peregrina |
máas, maasil |
más |
máas, sit’riyo |
chapulín |
máas, sit’riyo |
grillo |
máas, sit’riyo |
saltamontes |
máasewal |
amerindio |
máasewal, wíinik, wi’it’ |
indígena |
máasewal, wíinik, wi’it’ |
indio americano |
máaskab |
fierro |
máaskab |
hierro |
máaskab |
machete |
máaskab |
metal |
máat, hoch’ob |
gorrear |
máatan, síih |
caridad |
máatan, síih |
limosna |
máatsa’ |
pestaña |
máax ku kaansah, máax ku kaambesah |
docente |
máax, máaxi’ |
quién |
maax, peech’, yaach’ |
majar |
maay |
casco |
maay, mo’ol |
pezuña |
maaya t’aan |
maya (idioma) |
maaya wíinik |
maya |
Maaya’ab (Lugar de pocos) |
Mayab |
maayol |
capataz |
mach, il túun |
tentar |
mach’ |
chato |
mahan |
rentar |
mahan na’, ka’ana’ |
madrastra |
mahan nah |
posada |
mahan yuum, ka’a yuum |
padrastro |
mak chi’ |
callar |
mak chi’, p’aat ma’ t’aan |
silenciar |
mak ku haantik u yéet máakil. |
caníbal |
mak ku meyah tu taamil ha’ wáa ich k’aa’náab. |
buzo |
mak kuum |
estofado |
mak’ |
corcho |
mak’, xaak |
escaldar |
makal |
ñame (planta) |
makan |
enramada |
makkuum, áakat |
adobado |
mamaykil |
fino |
mantats’ k’oha’an |
achacoso |
matan (h), k’áat matan |
mendigo |
may hach yaan u na’at |
astuto |
may kaha’an tu huun he’ tu’uxake’ |
ermitaño |
may ku búukintik ma’alob nook’ |
galán |
may ku buul |
tahúr |
may ku kalan |
centinela |
may ku maan, maan (h), maan (x) |
comprador |
may ku meyahtik (x), kaaxo’ob (h) |
avicultor |
may ku p’ektik wáa sahak ti’ táanxel kaahil |
xenófobo |
may ku ts’íibtik ba’alo’ob yóok’ol che’ |
xilógrafo |
may ku ts’isik mehen paalal |
sátiro |
may ku yookol ich k’áak’náab |
corsario |
may ku yookol ich k’áak’náab |
pirata |
may puuts’ul |
prófugo |
may taak u xeh |
asqueado |
may tsela’an u ye’el u keep |
eunuco |
may, wíinik |
persona |
mayokol, mayol |
mayoral |
mayol; máak ku léeik wakax wáa tsíimin. |
vaquero |
me’ex |
barba |
me’ex, k’ono’ch |
bigote |
méek’, lóoch |
abrazar |
méek’táan |
acaparar |
meelem, mina’an u na’at |
imbécil |
meelen kep (h) |
menso |
meelen peel (x) |
mensa |
meelen, ma’ óol |
lelo |
meelen, nuum |
sonso |
meemech |
lagartija |
meen (h); wiinik ku ts’aak yéetel xíiw wáaa yéetel payal chi’. |
curandero |
meen hanal, chak hanal |
guisar |
meen pak’ (h) |
alarife |
meen pak’ (h) |
albañil |
meen ts’aak (h), kon ts’aak (h) |
boticario |
meen yáam |
acanalar |
meen, beet |
fabricar |
meen, máak ku ts’aak yéetel xíiwo’ob. |
hierbatero |
meen, úuchul |
efectuar |
meentbil he’ ba’axake’ |
actuar |
meents’ul, kaxan |
rebusca |
meents’ul, kaxan |
rebuscar |
meet, beet |
cometer |
meeyhil máak, kolnáal |
proletario |
mehen muuch, chan muuch |
renacuajo |
mehen ts’ots |
vello |
mehen tuunich ku yantal tu beel u wiix máak. |
cálculo |
men máaskab |
herrero |
men muuk’, ts’aa óol |
esforzar |
Mexikoo |
Méjico |
Mexikoo |
México |
meyah |
faena |
meyah |
laborar |
meyah |
oficio |
meyah |
servir |
meyah |
trabajar |
meyah máak |
empleado |
meyah yéetel ki’imak óolal |
afanar |
meyahil |
trabajo |
meyahil kaab, kanáanil kaab, kaláanil kaab |
apicultura |
meyhil |
obrero |
meyhil (x), k’oos (x) |
sirvienta |
miis |
gato |
míis |
barrer |
míis, míisib |
escoba |
mina’an |
carecer |
mina’an |
no hay |
mina’an ki’ichkelem yuum ti’ |
ateo |
mina’an u káahal mix u xuul; hach xaan |
eterno |
mina’an u ye’el u keep |
capón |
mina’antal |
escasear |
mitnal |
infierno |
mix |
ni (conjunción) |
mix |
tampoco |
mix ba’al |
nada |
mix bik’in |
jamás |
mix bik’in |
nunca |
mix máak |
nadie |
mix may |
ninguno |
mixba’al |
cero |
mixtu’ux |
en ninguna parte |
mo’ol |
garra |
mochtal |
acurrucarse |
mok’och, hool |
fosa |
mol p’aax, u ch’a’abal u tohol, koonol wáa meyah |
cobrar |
móoch |
mocho |
móoch, yaach’ |
deforme |
mook, k’aax, hook’ |
nudo |
mook, léeh |
lazo |
mool, háaymol |
recoger |
mool, mool taak’in |
recaudar |
mool, muuch’ |
acumular |
moots |
encoger |
moots |
raíz |
moots, moot |
contraer |
moson |
remolino |
moson |
tornado |
moson, moson iik’ |
torbellino |
mot’kin |
agazapar |
motón |
ceja |
mu’k’a’an, chichha’an, t’at’ahkl |
fuerte |
mu’uhul |
dote |
much’, muuts’, chuchul, kíimil, k’ak’altal |
marchitar |
much’bal, much’bah |
alianza |
much’kiin, mool |
concentrar |
much’kiin, mulkiin |
aglomerar |
much’kin |
asociar |
much’kin |
reunir |
much’tal |
concurrir |
much’tal, much’kinah, mulkinah |
reunión |
muk’ ook |
muslo |
muk’yah |
aguantar |
muk’yah |
martirizar |
muk’yah |
padecer |
muk’yah |
sufrir |
muk’yah, ts’íibolal, óol |
pasión |
muknal |
sepulcro |
muknal |
sepultura |
muknal |
tumba |
mukul t’aan |
murmullo |
mukul t’aan |
susurrar |
mukul t’aan, mukul chi’ |
murmurar |
mukul, ta’ak tsikbal |
secreto |
mukuy |
tórtola |
muliix |
limón |
mulixkun, mulixkin |
rizar |
mulkin, muchi’kin |
amontonar |
muts ich, chak’ ich |
guiñar |
muts’ ich |
pestañar |
muuch |
rana |
muuch |
sapo |
muuch |
triquina (animal) |
múuch’ |
congregación |
múuch’ |
conjunto |
múuch’ |
grupo |
múuch’ kaab |
enjambre |
múuch’ kuxtal, múul kuxtal, éet kahtal |
convivir |
múuch’ t’aano’ob |
vocabulario |
muuch’, mulix |
crespo |
múuch’kin, mulkin |
congregar |
múuch’kin, mulkin |
conjuntar |
muuk |
enterrar |
muuk |
sepultar |
muuk, muksah |
sepelio |
muuk’ |
fuerza |
muuk’ |
poder |
muuk’ k’ab, muuk’il k’ab, miis k’ab |
bíceps |
muuk’, chich |
fortaleza |
muuk’, muuk’il, óol |
vigor |
múul |
cacto |
múul |
cardo |
múul |
montículo |
múul (opuntia tunicata) |
cardón |
múul hanal |
convidar |
múul k’aay, múuch’ k’aay |
coro |
múul, pu’uk, chan wits |
loma |
múumuts’ ich, p’i’ip’i’il ich |
parpadear |
muun bak, muumun bak |
cartílago |
muun, áak’, ya’ax |
tierno |
múunyal |
nube |
múus iik’, yooxol chi’ |
aliento |
muut |
almud |
muxub, k’utub |
mortero |
na’ |
madre |
na’ |
mamá |
na’ k’ab |
pulgar (dedo de la mano) |
na’ahtal |
saciar |
na’akal |
ascender |
na’akal |
subir |
na’akal |
trepar |
na’aks, ch’úuy, ka’analkun líik’s |
elevar |
na’at |
adivinar |
na’at |
comprender |
na’at |
descifrar |
na’at |
inteligencia |
na’at (h), na’at (x) |
adivino |
na’at, ohel, tuukul; k’ah óolal |
conocimiento |
na’at, tuukul |
conciencia |
na’at, tuukul |
razón |
na’at, tuunkul |
concepto |
naab |
pomada |
naab |
ungüento |
náab |
cuarta |
náach |
distante |
náach |
lejos |
naach’ |
relación sexual |
náachil, yáam |
distancia |
náachkun |
alejar |
náahal |
ganar |
náahal |
lucro |
náahal |
sueldo |
náahal ku ts’a’abal tu yóo’lal hunp’éel k’iin meyah. |
jornal |
náahal, bo’ol |
salario |
náahal, náahalil |
ganancia |
naak, nakkun |
recostar |
náaks óol, naks óol |
fastidiar |
naat’ |
montar |
naats’ |
cerca |
naats’, huuts’, taak’ |
arrimar |
naats’, taas |
atraer |
náats’al |
abocar |
náats’al, húuts’ul |
aproximación |
naats’ba |
arrimado |
naats’ba |
arrumbado |
náax che’ |
tizón |
náay óol |
distraer |
náay óolal, nay óolal |
negligencia |
náay, náays óol |
entretener |
náay, wayak’ |
soñar |
náay, wayak’ |
sueño |
náays óol |
consolar |
náays óol |
descuidar |
nab ka’an |
paladar |
nab, nab k’ab |
palmo |
nah k’oha’an |
hospital |
nah k’uh |
templo |
nah k’uh, u yotoch ki’ichkelem yuum. |
iglesia |
nah táankah kúuchil ta’ |
excusado |
nah tu’ux ku ko’onol hanal |
fonda |
nah tu’ux ku ko’onol hanal |
restaurante |
nah tu’ux ku ko’onol yéetel ku yu’uk’ul ba’ax ku káalkunsik máak. |
bar |
nah tu’ux ku meenta’al yéetel ku ko’onol waah. |
panadería |
nah u’ulab |
hotel |
nah, otoch, taanah |
habitación |
nah, taanah, otoch |
casa |
nah, taanah, otoch |
domicilio |
nahil |
construcción (edificio) |
nahil koonol, nah tu’ux ku ko’onol ba’alo’ob. |
tienda |
nahil síinik, muul síinik |
hormiguero |
nahil xook, kúuchil kaansah |
escuela |
nahil, nohoch nah menta’an yéetel pak’. |
edificio |
nak óol |
abrumar |
nak óol |
aburrir |
nak óol |
harto |
nak óol |
impertinente |
nak táan |
chocar |
nak’ |
barriga |
nak’, chuun nak’ |
abdomen |
nakkun, ts’aa nak’lik |
arrinconar |
nal |
choclo |
nal |
elote |
nal |
maíz (mazorca) |
nal, hek’ nal |
mazorca |
nat’ tsíimin, xiimbal yóok’ol tsíimin |
cabalgar |
nay óolal |
distracción |
neek’ |
grano (de semilla) |
neek’ |
pepita |
neek’ |
semilla |
neek’ ich |
niña del ojo |
neek’ ich |
pupila |
néen |
espejo |
neenet’, neeret’ hóon k’oos |
trasquilar |
nées, néet’, p’éep’ |
roer |
néet, nóot’, níich’, biis, sib |
carcomer |
neets |
delicado |
neh |
cola |
neh |
rabo |
ni’ |
hocico |
ni’ |
nariz |
ni’, chowak ni’ |
trompa |
ni’, p’iich, ho’ol, ka’analil |
cumbre |
ni’, xuul, p’iich |
punta |
ni’yaal k’ab |
yema del dedo |
níich |
bocado |
níich’, k’uux, nóot’, néet’ |
mordizco |
niik’, k’uuy, biik’, bibik’, pipik’ |
meneo |
níikil |
pararse |
níix |
ladera |
níix, níixkab, t’oont’on |
desnivel |
no’och |
barbilla |
no’och |
mentón |
no’oh, toh, táats’ |
derecho |
no’ox |
calza |
no’ox che’, tóoh che’ |
tranca |
no’ox, takab, tak che’ |
cuña |
no’oxche’, tóohche’ |
atrancar |
no’oxkin |
acuñar |
noh k’aas, nohoch loob |
tragedia |
noh k’iin, k’iin k’aaba’ |
aniversario |
noh kaah, nohoch kaah |
ciudad |
noh yah |
calamidad |
noh, nohoch, nuuk, nukuch, nuxib |
grande |
nohchil |
caudillo |
nohchil |
patrón |
nohoch |
enorme |
nohoch chaha’an, nukchaha’an, ma’alob chaha’an |
desarrollado |
nohoch halach wíinik |
presidente |
nohoch hool nah, nohoch hoonah |
zaguán |
nohoch kib |
cirio |
nohoch máak, nohoch wíinik |
adulto |
nohoch tuunich |
roca |
nohoch yéetel kóoch kuum |
paila |
nohochil |
capitán |
nohochil |
mayor |
nohochil |
tamaño |
nohochil kaah |
autoridad |
nohochkin, kóochkin |
amplificar |
nohol |
sur |
nooh k’ab |
mano derecha |
nóok haats’, táah haats’ |
apalear |
nook, noktal, nokkin |
embrocar |
nook’ |
prenda |
nook’ |
traje |
nóok’ áakan |
roncar |
nook’ ku ha’ayal yóok’ol mayak che’ |
mantel |
nook’ ku meyah utia’al u te’ep’el kimen |
mortaja |
nook’, búuk |
atuendo |
nook’, búuk |
ropa |
nook’, u nook’ (x) |
vestido |
nook’, xéet’ |
tela |
nook’il ke’el |
abrigo (prenda) |
nook’ol |
gusano |
nookoytal, líik’ih ha’ |
nublar |
nool |
abuelo |
nóol |
anolar |
noom |
perdiz |
nooy |
fécula |
nooy, ts’u’ |
meollo |
nu’ukul |
aparato |
nu’ukul |
herramienta |
nu’ukul |
trasto |
nu’ukul |
utensilio |
nu’ukul, ba’aluba |
instrumento |
nukuch nah |
castillo |
nup’ luuch |
ventosa |
nuuch, nuup, keet |
unión |
nuuch, nuup, mool, muuch’, much’kin |
juntar |
nuuk |
contestar |
nuuk |
responder |
núuk |
responder |
núuk |
respuesta |
nuuk (x) |
vieja |
nuul, maax |
magullar |
nuum |
desvalido |
núum tsutsuy |
higo chumbo |
núum tsutsuy |
tuna (higo chumbo) |
nuum yah, óotsil may |
infeliz |
nuup |
acoplar |
nuup, nuup’ |
conexión |
nuup, ts’iis |
aparear |
nuup, tsaay, nuuch |
unir |
nuup’, nuup |
conectar |
o’och |
ración |
o’och |
trama |
o’och, hanal |
sustento |
o’olkih, bi’bi’ki |
blando |
och kaan (boa constrictor occidentalis) |
boa |
ok óolal, tuukul |
creencia |
ok’ol |
llanto |
ok’ol, awat, áakam |
lamento |
ok’ol, xuxuch ni’ |
sollozar |
ok’om óolal |
decepción |
oka’, ok ha’ |
bautismo |
oka’, ok ha’ |
bautizar |
oka’, ok ha’ |
bautizo |
okol |
ingresar |
okol |
invadir |
okol k’iin, oka’an k’iin |
crepúsculo |
okol kisin ti’ máak |
endemoniar |
okol ts’iis |
adulterio |
okol wakax wáa ba’alche’o’ob. |
abigaeto |
okol, máan |
entrar |
okol, okoh, máan, táats’ máan, póot máan |
penetrar |
okom |
horcón |
oks yah |
afligir |
oks, buut’, chook’, k’aap |
insertar |
oks, juup, ts’oop ts’oot |
introducir |
oks, oksah |
internar |
oksah |
introducir |
oochel |
figura |
oochel |
imagen |
oochel |
silueta |
oohel |
saber |
ook |
mango |
ook |
pie |
ook, mooch’, xaaw |
pata |
ook’in hanal |
cena |
ook’ol |
llorar |
óok’ol |
encima |
óok’ol |
sobre (encima) |
óok’ot |
bailar |
óok’ot |
baile |
óok’ot |
danza |
óok’ot |
danzar |
óok’ot (h-), óok’ot (x-) |
bailador |
ookol |
asaltar |
ookol |
estafador |
ookol |
estafar |
ookol |
hurtar |
ookol |
hurto |
ookol |
ladrón |
ookol |
robar |
ookol |
robo |
ookol |
saquear |
ookol (h-) |
bandido |
ookol ich kaah (h) |
atracador |
ookol, biis |
raptar |
ookol, tseel u ba’alo’ob |
desvalijar |
ookol, tuus |
defraudar |
ookol, tuus, balk’ab |
fraude |
ooks, laap, nuup’, k’aap, huup |
encajar |
óol |
ánimo |
óol |
voluntad |
óol, k’u’uk |
cogollo |
óol, k’u’uk’; k’anil he’ |
yema de huevo |
óolak, óoli’, ta’aytak, k’as |
casi |
óom |
burbuja |
óom sikil |
pipián |
oom, yoom |
espuma |
oon |
aguacate |
óon |
palta |
oon che’ (persea americana) |
aguacatero |
óop, poox (anona glabra) |
anona |
óop, poox (anona glabra) |
chirimoya |
oop’, eel, póok |
tostar |
óot |
acceder |
oot’, oot’el |
cutis |
oot’, oot’el |
epidermis |
oot’, oot’el |
pellejo |
oot’, oot’il |
piel |
oot’el sáabukan |
alforja |
oots’ |
nata |
óotsikun, t’oonkin, haaykun |
degradar |
óotsil |
humilde |
óotsil |
indigente |
óotsil |
miserable |
óotsil |
pobre |
óotsilil |
humildad |
óotsilil |
miseria |
óotsilil |
pobreza |
oox |
ramón |
óox |
tres |
óox tu’uk’, óox tséel, óox ti’its |
triángulo |
óoxlahun |
trece |
ooxol |
calor |
ooxol |
vapor |
ooxol, choko iik’ |
bochorno |
ooxol, chokoh óol |
abochornar |
ora |
hora |
otoch, nah, nahil, taanah |
hogar |
otoch, nah, taanah |
morada |
oxo’on, p’eel, p’uuch |
desgranar |
p’a’as |
burlar |
p’a’as, baaxal t’aan |
burla |
p’a’as. eets’ |
mofar |
p’aak |
tomate |
p’aakil kaal, bu’ulil kaal |
amígdala |
p’aat |
abandono |
p’aat |
dejar |
p’aat |
desistir |
p’aat |
dimisión |
p’aat |
dimitir |
p’aat |
renunciar |
p’aat, cha’ |
abdicar |
p’aat, hóok’es |
aislar |
p’aat, ma’ u meenta’al ba’ax |
omitir |
p’aat, p’áatal, p’áatah |
quedar |
p’aat, p’atba |
divorciar |
p’aat, p’atba |
divorcio |
p’aat, xúun p’aat |
abandonar |
p’áatal |
permanecer |
p’áatal |
permanencia |
p’áatal tu huun |
enviudar |
p’aax |
adeudar |
p’aax |
adeudo |
p’aax |
crédito |
p’aax |
deber |
p’aax |
fiado |
p’aax |
fiar |
p’aax, láak’ |
deuda |
p’aay, p’ah |
alepusa |
p’aay, xo’xo’ot |
descuartizar |
p’at ba’al yóo’lal taak’in |
empeñar |
p’atal |
quedarse |
p’eek |
aborrecer |
p’eek |
asco |
p’eek |
detestar |
p’eek, k’uux |
odiar |
p’eel, ts’eeh |
despepitar |
p’éep’ |
desplumar |
p’eex |
enclenque |
p’eex, ts’uuts’ |
raquítico |
p’ekta’an, k’aasil máak |
vil |
p’elechkun, p’iiskun |
ajustar |
p’iha’, hats’al ha’ |
rocío |
p’iich |
cima |
p’iich, ni’ |
vértice |
p’iich, t’eel |
cresta |
p’iis |
limitar |
p’iis |
medida |
p’iis |
medición |
p’iis |
medir |
p’iis |
medir |
p’iis |
pesar |
p’iis, hol ch’ak |
mensura |
p’iis, p’isib |
medida |
p’iis, ts’aa p’iis |
moderar |
p’iis, xot’ k’áax, hol ch’ak |
mensurar |
p’iisib |
báscula |
p’íitkun, éemel, kaabaltal, kaabalkun |
mermar |
p’ik kuuch |
sobrecarga |
p’ik kuuch, píitmáan kuuch |
sobrecargar |
p’is hanal, p’íit hanal |
dieta |
p’is k’iin |
semana |
p’isib |
regla |
p’it tuuch, p’it chooch |
hernia |
p’o’ |
lavado |
p’o’ |
lavar |
p’o’ (x) |
lavandera |
p’onto’ |
pelícano |
p’óok |
cachucha |
p’óok |
sombrero |
p’oot |
adorno |
p’oot |
copete |
p’oot |
mechón |
p’oot |
penacho |
p’u’uhkin, p’u’uhs |
enfurecer |
p’u’uk |
bocanada |
p’u’uk |
cachete |
p’u’uk |
mejilla |
p’u’uk iit, bak’el iit |
anca |
p’u’uk iit, bak’el iit |
glúteo |
p’u’us |
almizclero (rata) |
p’u’us, toohol |
ahuyentar |
p’úl nu’ut’ yéetel wóolis. |
botija |
p’ul ook, t’óon |
pantorrilla |
p’uruxnak’ |
barrigón |
p’utu’us, uus, sotba |
inflar |
p’uuch |
aporrear |
p’uuh |
batida (cacería) |
p’uuh, ts’íik, chi’ichnak |
irritar |
p’úul |
barril |
p’úul |
cántaro |
p’úul |
piñata |
p’uulut |
incensario |
p’uum, waats’, looch, p’ooh |
encorvar |
p’uus |
giba |
p’uus |
joroba |
p’uuy, huuch’ |
pulverizar |
p’úuy, p’úuyul, xéet’, káach |
partícula |
p’uuy, ts’eeh |
mellar |
p’úuy, xéet’, xéet’el |
migaja |
pa’ muuk’ |
agonía |
pa’ síis, sat síis, k’íinah |
tibio |
pa’at, alab óol |
esperar |
pa’atik in bin |
ya me voy |
paach |
envés |
paach, kúul pach |
revés |
paach, paachil |
detrás |
paach, paachil, táankab |
fuera |
paach, paachil, táankab, táanxel |
exterior |
paach, pu’uch |
dorso |
paach, pu’uch, sibin, sibnel |
lomo |
paach, sóol |
cáscara |
paachil, paachih |
atrás |
paah |
acedo |
páahtal |
poder (verbo) |
páahtal, náahal |
lograr |
páak |
deshierbar |
páak |
desyerbar |
páak |
desyerbe |
paak, wool |
empacar |
paak’, taak’, tsaay |
contagiar |
páak’am (opuntia ficus indica) |
chumbera |
páak’am (opuntia ficus indica) |
nopal |
paal |
criatura |
paal |
niño |
paal (x) |
niña |
paal, táankelem |
muchacho |
paalil, tu paalil |
infancia |
paalitsil, máak ku meyal tia’al máax maneh. |
esclavo |
páan |
excavar |
páan, k’ooy, buuk’, pa’as |
escarbar |
páap |
picante |
páap |
picoso |
páapay |
jaspeado |
páapay boon |
jaspear |
paasel |
cabaña |
paasel |
choza |
paat |
formar |
paat, tuus |
inventar |
paat, u meenta’al wáa ba’ax ichil hunp’éel un’ukul hóohochil. |
moldear |
páats’, yéet’, yeets’ |
masaje |
páats’, yeet’, yoot’ |
sobar |
paax |
música |
paax |
tocar música |
páay ooch |
zorrillo |
páay, mahan |
préstamo |
páay, mahan |
prestar |
paay, pay wakax |
torear |
pach kaah |
suburbio |
pach ook |
empeine |
pachkab |
cogote |
pachkab |
nuca |
pah |
agrio |
pah, su’uts’ |
acedar |
pahkun, pakkun húuk |
empollar |
pak |
contemplar |
pak’ |
muro |
pak’ |
pared |
pak’ |
tabique |
pak’ kaab wáa xuux |
panal |
pak’ lu’um |
adobe |
pak’ lu’um |
embarro |
pak’ tu’ux ku mu’uku kimen |
bovéda |
pak’ xa’ak’ |
adobar |
pak’ xa’ak’ |
adobo |
pak’, ka’anal pak’ |
muralla |
pak’, pak’al, xaab |
plantar |
pak’a kook, utskin |
remendar |
pak’áal |
naranja |
pak’ach |
tortear |
pak’al |
cultivar |
pak’al |
plantío |
pak’al |
sembrar |
pak’al |
siembra |
pak’al ts’aba’an ti’ p’úul wáa ti’ kuum |
maceta |
pakab |
camada |
paklan k’eex, k’eex |
intercambio |
pam, pam ch’eel |
tucán (ave) |
papax k’ab |
aplauso |
papax k’ab, lalah k’ab |
aplaudir |
papax k’ab, lalah k’ab |
palmear |
paula’an u k’iin, xota’an u k’iin |
condenado |
payal chi’ |
oración |
payal chi’ |
rezo |
payal chi’, kama t’aan |
rezar |
paybe, biin táanil, máan táanil |
preceder |
pe’ lah, pa’ lah |
cachetada |
pe’echak’ |
huella |
pe’echak’, ts’a’acha’ |
pisar |
pe’et, me’et |
rodaja |
peech |
garrapata |
peech’, maax, muux, yaach’ |
machucar |
peech’, pupuch’, yaach’ |
apachurrar |
peech’, puuch, yaach’, maax |
aplastar |
péek |
acción |
péek |
movimiento |
péek áamba, kíilba, tíitba |
terremoto |
péek óol |
arriesgar |
péek óol |
duda |
péek óol |
inquietar |
péek óol, k’ux óol |
recelo |
peek, k’uul |
vulva |
péek, péeks, pik’, húuy |
mover |
péek, puul, síit’ |
latido |
péek, séeba’anil, péeka’anil |
destreza |
péek, síit’, populaankil |
latir |
péek, wilbáa |
ondear |
peek’ |
can |
peek’ |
sabueso (perro) |
peek’, peek’il |
canino |
peek’, xiibil peek’ |
perro |
péeka’an |
hábil |
péeka’an, sáak’óol |
ágil |
péeks k’aak’, huts’ náahche’, much k’áak’ |
atizar |
péeks óol |
conmover |
péektsil |
noticia |
péektsil, péeksil |
fama |
peel, k’uul |
órgano genital femenino |
peel, k’uul |
vagina |
péepem |
mariposa |
peet |
aureola |
peets’, ts’aal |
apesgar |
peew |
precoz |
pepe’echak’ |
pisotear |
peso |
peso (moneda) |
peten, káach lu’um |
isla |
peten, petenil |
isleta |
pich’, ts’iiw |
tordo (ave) |
pichib che’ |
guayabo |
pichib, pich’ |
guayaba |
píib |
barbacoa |
píib, píibil |
horno subterráneo |
piich |
guanacaste (árbol tropical) |
piik |
fleco |
piik |
fustán |
piik |
justán |
píik’ sáas, sáastal |
alba |
píik’, chíikbes |
despejar |
píik’il, sáastah |
amanecer |
piim, tatil, piimil, su’ |
espesura |
piix |
forrar |
piix |
funda |
piix |
rodilla |
piix, ba’as |
estuche |
piix, huuk, teep’, tsiik |
cubrir |
piix, teep’ |
cobijar |
piix, yáal |
forro |
píixan kay |
delfín |
píixan, óol |
alma |
píixan, óol |
ánima |
píixan, óol |
espíritu |
pik |
chinche |
pikil, pikit |
abanicar |
pikit (x) |
abanico |
po’pot, ho’hol |
agujerear |
pok’ol |
pulgón |
polok |
gordo |
polok |
obeso |
polok, piim |
grueso |
polokkin, polokkun |
engordar |
pooch’, pooch’il |
blasfemia |
pooch’, pooch’il |
injuria |
pooch’, pooch’il |
injuriar |
pooch’, pooch’il |
insultar |
pooch’, pooch’il |
insulto |
pooch’, pooch’il |
ultrajar |
pooch’, pooch’il |
ultraje |
pooch’, pooch’il, k’ex óol |
renegar |
pooch’il |
blasfemar |
póoka’an, k’áak’ ta’an |
asado |
pool |
tallar |
pool che’ (h), men ba’alo’ob (h), yéetel che’ |
carpintero |
póol che’, súus che’ |
tornear |
pool im |
pezón |
pool keep |
glande |
pool píix |
rótula |
póol, ho’och |
desbastar |
pool, ho’ol |
cabeza |
póol, póol che’ |
labrar |
póolbil che’ |
fetiche |
póolbil che’, k’uh |
idolo |
poolil, ho’olil |
cabecilla |
póop |
petate |
poopox, tóotol |
burdo |
poos |
palido |
póos lu’um, tóos lu’um |
empolvar |
poot |
barrenar |
poot, hool |
perforar |
poots’, pots’ im, hóok’s k’aab im |
ordeñar |
popok’ look, pok’os look, lookankil |
borbotar |
popokxiik’, papalaankil |
revolotear |
pu’uch, paach |
espalda |
pu’uk, búu’tun, chan wiits, muul |
colina |
pu’uk, wiits, múul |
cerro |
pu’uk, wits |
cordillera |
puh |
pus |
puksi’ik’al |
corazón |
pul kaabal, lúubs |
abatir |
punab, |
caoba |
puuk’ yaach’ |
diluir |
puuk’, pa’, huub huut |
deshacer |
puuk’, yaach’ |
desleir |
puuk’, yiib |
disolver |
puul, ch’iin, píik ch’iin |
botar |
puul, huk’s |
desechar |
puul, píik ch’iin |
aventar |
puul, píikch’iin |
abalanzar |
púus |
cepillo |
puut |
papaya |
púut |
acarrear |
púuts’ |
aguja |
púuts’ yan u pool |
alfiler |
púuts’ul |
evasión |
púuts’ul |
fuga |
púuts’ul, biin |
escapar |
púuts’ul, hóok’ol |
huir |
puytáanil, u ni’ baakel tseen. |
clavícula |
radióo |
radio |
sa’ |
atole |
sa’am, u lu’umil k’áa’náab |
arena |
sa’as k’eban |
condonar |
sa’as si’ipil, sa’asa’al si’ipil |
perdonar |
sa’as si’ipil, sa’at si’ipil |
indulto |
sa’asal si’ipil, sa’at si’ipil |
indultar |
sa’atal óol, sak kimen |
desmayar |
sa’atal, xuup, xu’upul |
disipar |
sa’il keep, u k’aab toon |
semen |
sáabim |
hurón |
sáabin |
comadreja |
sáabukan |
bolso |
sáak’ |
langosta |
saak’, saak’il |
comezón |
saak’, saak’il |
picazón |
saak’, saak’il, elel |
escozor |
sáak’óol, t’a’ah |
activo |
sáak’óol, t’a’ah |
diligente |
sáakal, jóoch’ |
hormigón |
saal |
ligero |
sáamal, ha’atskab |
mañana |
sáansamal, tuláakal k’iin |
diario |
sáap |
braza |
saap’ |
evaporar |
sáas, sáasil |
claridad |
sáas, sáasil |
claro |
sáas, sáasil |
luz |
sáaskun |
iluminar |
sáaskun, huul |
alumbrar |
sáastal, sáasital |
clarear |
saat |
despistar |
saat |
extraviar |
saat |
perder |
saat, baal |
desaparecer |
saatal óol |
atarantado |
saats’ |
liga |
saats’ |
tirahúle |
saats’, sasats’ki |
elástico |
saats’, t’iin, tiich’, siin |
estirar |
sáay, sáayal |
luxación |
saay, saayel |
hollejo |
sabak, yabak nah |
hollín |
sabak, yabak nah |
tizne |
sahak, sah óol, sah lu’um |
cobarde |
sahakil ti’ ha’, ko’il |
hidrofobia |
sahakkun |
atemorizar |
sahakkun, ts’aa sahak |
amenazar |
sahaktal, ch’a’ sahkil |
temer |
sahaktal, péek óol, k’ux óol |
recelar |
sahkab |
escondite |
sahkab |
guarida |
sahkil |
fobia |
sahkil |
temor |
sahkil |
terror |
sahkil, sahakil |
miedo |
sahlu’um, meeten keep |
pendejo |
sak |
blanco |
sak boox, sak éek’, boonil ch’o’ |
gris |
sak che’eh, k’as che’eh |
sonrisa |
sak chíik |
calandria |
sak chíik |
cenzontle |
sak óol, soot’ot |
pulmón |
sak p’o’ |
jabón |
sak pile’ental, saktal |
palidecer |
sak t’ah, buy ich |
catarata |
sak taak’in |
plata |
sak tso’ots, sak pool |
cana |
sak xikin |
tigrillo |
sak, hanil |
limpio |
sak’ab kool |
cañarroza |
sak’ab, ch’uhuk sak’ab |
caña de azúcar |
sakam, huuch’ |
masa |
sakil |
blancura |
sakil he’ |
clara |
sakkun |
blanquear |
sam ch’ooh |
azul cielo |
sam chak |
rosa (color) |
sam chak |
rosado |
sam k’aan |
amarillo claro |
sam nikte’ |
rosa |
sam ya’ax |
verde claro |
sat óol |
apendejar |
sat óol |
atarantar |
sat óol |
atontar |
sat óol |
aturdir |
sat óol |
desfallecer |
sat óol xa’ak’ pahal. |
confundir |
sawin |
malla |
sayab |
fuente natural |
sayab |
manantial |
sayab ha’ |
fuente artificial |
se’en |
catarro |
se’en |
gripe |
se’en |
tos |
se’en, se’en kaal |
toser |
séeb |
enseguida |
séeb |
raudo |
séeb |
urgente |
séeb, háan |
pronto |
séeb, péeka’an |
listo |
séeb, péekla’an, séeba’an |
veloz |
séeb, séeba’an, chich hach chich |
rápido |
séeb, séebil, chich, chichil |
intensidad |
séeb, sséebil, séeba’an |
prisa |
séeba’an |
de prisa |
séebal, tu séebal |
aprisa |
séebkun, lep’ óol |
aligerar |
séebkun, lep’ óol, chichkun |
apurar |
Seleektuun (espanto de piedra) |
Celectún |
si’ |
leña |
si’, mol che’ |
leñar |
si’ih |
acre |
si’ip |
delinquir |
si’ip |
faltar |
si’ip, pooch’, p’a’as |
ofensa |
si’ip, si’ipil, pooch’il, p’a’as |
ofender |
si’ipil, k’eban |
delito |
si’ipil, kuch |
culpa |
si’istal |
entumecer |
si’pil |
equivocación |
sib |
larva de carne |
síi, ts’aa |
donar |
síih |
regalar |
síih, antal, hóok’ol |
nacer |
síih, k’aam |
ofrenda |
síih, matan |
regalo |
síihil |
nacimiento |
síil, kaxáant |
descubrir |
síim |
moco |
síim |
mucosidad |
siin, xiit’, t’iin, haay, haykun |
extender |
síina’an |
escorpión |
síina’an (buthus occitanus) |
alacrán |
síinik |
hormiga |
siip’ |
roncha |
síis óol, oka’an se’en |
resfriado |
síiskun |
helar |
síiskun, síistal |
congelar |
síiskun, síistal, ke’eltal |
enfriar |
síit, p’iit |
salto |
síit’ óok’ot |
jarana |
síit’, p’iit |
saltar |
síit’, pa’ muuk’, pompom síit’ |
retozar |
síit’, péek |
palpitar |
síit’, puul, p’iit |
brincar |
síit’, puul, p’iit |
brinco |
sikil p’uus |
ajonjolí |
so’oy |
gallinero |
sob |
sobrino |
sob (x) |
sobrina |
sohol |
basura |
sook’, so’ok’ |
fibra |
sóol he’ |
cascarón |
sóol ich, paach ich |
párpado |
sóol, maak |
carapacho |
sóol, ooxel |
costra |
sóol, paach |
concha |
sóol, paach |
corteza |
sóol, piix |
vaina |
sóon k’áak’, léets’ |
chamuscar |
soorot’, sot’ot’ |
bofe |
soorot’, sot’ot’ |
bronquio |
soot |
sonaja |
soots’ |
murciélago |
su’, piim, chehekbal, kokohekl, chechehekl |
tupido |
su’uk |
césped |
su’uk |
paja |
su’uk |
zacate |
su’uk, xíiw |
pasto |
su’uk’in |
ayunar |
su’uk’in |
ayuno |
su’uts’ muliix |
limón agrio |
su’uts’ pak’áal |
naranja agria |
su’uts’, pah |
agrio |
su’uts’kin, pahkun |
agriar |
su’utsil, subtalil |
ridículo |
sublak, subtal |
vergüenza |
sublakkun, sublakkin |
avergonzar |
suhuy |
virginidad |
suhuy, ch’úupal ma’ ta’alki’ (x) |
virgen |
suk’taah |
acostumbado |
sukkin ba’alche’o’ob |
domar |
suku’un |
hermano mayor |
suuhuy, xlo’bayan, xlo’bayen, ch’úupal |
doncella |
suuk |
domesticado |
suuk |
manso |
suuk, suuka’an |
dócil |
suuk, suukil |
costumbre |
suukkin |
amansar |
suuktal, suuktah |
habituar |
suum |
cuerda |
suum |
soga |
suup’ |
cerca (muro) |
suup’, koot |
cerco |
suut |
devolver |
suut |
retornar |
suut |
retorno |
suut, balak’, walak’ |
volver |
suut, ch’eet |
virar |
suut, k’eex |
convertir |
suut, pirin suut |
girar |
súut, súutuk |
instante |
súut, súutuk |
momento |
suut, taal |
regresar |
suut, walak’, balak’ |
voltear |
súutuk |
rato |
t’aab, hoop |
activar |
t’aab, hoop |
avivar |
t’aab, hoop |
encender |
t’aaham |
callo |
t’aaham |
juanete |
t’áal k’u’ |
ahorro |
t’aan |
habla |
t’aan |
hablar |
t’aan |
idioma |
t’aan |
lengua |
t’aan |
lenguaje |
t’aan |
llamada |
t’aan |
llamar |
t’aan |
vocablo |
t’aan tu paach |
intrigar |
t’aan, a’al |
invitar |
t’aan, a’al tuukul, ts’aa tuukul |
opinar |
t’aan, k’iben t’aan |
mensaje |
t’aan, t’aanbah, t’aanbail |
convocar |
t’aan, t’aanil |
palabra |
t’aan, ts’aa t’aan |
información |
t’aan, ts’aa t’aan,a’al ts’aa ohéetbil |
informar |
t’aan, tsikbal |
conferencia |
t’aan, tsikbal |
conversación |
t’aan, tsikbal |
conversar |
t’aanbail; k’iin ku ya’aliko’ob yan u yilkuba máako’ob ti’ hunp’éel tu’ux. |
cita |
t’aant’an pool, t’aant’an ho’ol |
delirar |
t’aaw, chan t’eel; kuluul |
pollo |
t’eel (h) |
gallo |
t’eet’ |
cadera |
t’eet’ |
pelvis |
t’i’il |
surco |
t’i’il, k’aal |
trabar |
t’iin aak’ |
frenillo |
t’iin, siin |
tensar |
t’íinchak’ háanchak’ balak’ ook |
bicicleta |
t’iit’, t’iit’tal |
empachar |
t’o’ol a pach |
espina dorsal |
t’o’ol pak’ |
escarpa |
t’o’ol, tsool |
columna |
t’o’olol pu’uch, t’o’olol paach |
vértebra |
t’o’ona’an, ma’ muuk’il |
débil |
t’óoch |
picado |
t’óoch, chi’ |
picar |
t’óochpahal |
tropezar |
t’ooh, buut’ |
envasar |
t’ooh, t’aah, ch’aah, ts’iib |
filtrar |
t’ool |
lagarto pequeño |
t’óon |
pierna |
t’oonkin, sublakkun |
humillar |
t’oontal, máan óol |
decaer |
t’oox |
repartir |
t’oox, haats, buh, xoot’ |
dividir |
t’u’ul |
conejo |
t’uchkin |
agachar |
t’úubul k’iin, bin k’iin |
atardecer |
t’úubul k’iin, bin k’iin, chíinil k’iin |
ocaso |
t’uuch |
moño |
t’úul beh, t’úut’ul beh |
vereda |
t’uup |
meñique (dedo) |
t’uut’ |
loro |
t’uut’, kéel |
cotorra |
t’úut’ul beh |
brecha |
ta’ |
caca |
ta’ |
cagada |
ta’ |
cagar |
ta’ |
defecar |
ta’ |
estiércol |
ta’ |
mirada |
ta’ |
mierda |
ta’ koh |
sarro (de los dientes) |
ta’ pool |
caspa |
ta’ xikin |
cerúmen |
ta’ab |
sal |
ta’ak |
archivar |
ta’ak |
encubrir |
ta’ak |
preservar |
ta’ak, baal |
esconder |
ta’ak, k’aal |
retener |
ta’ak, kuup |
almacenar |
ta’ak, mak chi’ |
disimular |
ta’ak; kalan, kanan |
guardar |
ta’an |
cal |
ta’an |
ceniza |
ta’ant |
calcinar |
ta’kih |
bagazo (de henequén) |
táab |
mecapal |
taab, taak’ |
injertar |
táabal, tak’moots |
arraigar |
táah awat, chi’ibal ok’ol |
alarido |
táah che’, náax che’ |
tea |
táah nohoch |
descomunal |
táah nohoch, hach nohoch |
gigante |
táak che’, tóohche’ |
apuntalar |
taak, k’uchul, u’ul |
eyaculación |
taak, ts’íibol, k’áat |
ansia |
taak, ts’íibol, poochil |
deseo |
taak’ |
adherir |
taak’, heets’, akkun |
fijar |
taak’, nuup |
anexar |
taak’, paak’, haats’ |
pegar |
taak’, tsaay |
aglutinar |
taak’, u tsu’utsuhool yéetel kib wáa uláak’ |
soldar |
taak’in |
dinero |
taak’in |
moneda |
taak’in, noh kaah |
capital |
taakil hanal |
apetito |
taaktal xeh |
náusea |
taaktal, taakkun, taahkun |
excitar |
taal, k’uchul, u’ul, kóohol |
eyacular |
taal, náats’al, biin |
acudir |
taal, taah |
venir |
taam |
abismo |
taam |
hondo |
taam |
profundo |
taam, hool hach taam |
sima |
táaman, táamne’el |
hígado |
táan, aktáan, táan pool, táan ho’ol |
frente |
táan, táanil, aktáan |
delante |
táan, tu táan |
presencia |
táanichahal, máan táanil |
avanzar |
táanil |
anterior |
táanil, táanih, yáax |
antes |
táanilkun |
adelantar |
táanilkun |
adelante |
táankab |
patio |
táankab, paachil |
afuera |
táankelem (h), lo’bayam (x) |
adolescente |
táankelem, táankelen |
doncel |
táankelem; paalitsil |
mozo |
táankelemil (h), lo’bayanil (x) |
adolescencia |
táankelemil, xi’ipalil |
juventud masculina |
táankelen, táankelem |
mancebo |
táanxel kaahil |
foráneo |
táanxel máakm táanxel kaahil, ts’ul |
extranjero |
táanxelil |
forastero |
táas iit |
culero |
táas iit |
pañal |
taas, púut |
traer |
taat, lakbal, síistal, olomtal |
cuajar |
taat, síistal |
cuajo |
taatak xeh |
asquear |
taats’, toh |
recto |
táax, babayki, hahalki |
liso |
táax, táats’ |
llano |
táaxkun |
allanar |
táaxkun |
aplanar |
táaxkun, míis |
arrasar |
táaxkun, táats’kun, tohkin |
nivelar |
tah che’ |
antorcha |
tahal hanal, tahal o’och |
digestión |
tahal hanal, tahal o’och, éemel o’och |
digerir |
tahal, tahankun, tak’antal |
madurar |
tak |
hasta |
tak ho’ol, tak pool |
quejarse |
tak pool, tak ho’ol |
acusar |
tak pool, tak ho’ol |
delatar |
tak pool, tak ho’ol |
querella |
tak pool, tak ho’ol, a’al |
denunciar |
tak t’aan |
inducir |
takal t’aan |
discordia |
takchalak, chíikba |
bambolear |
tamali’, to’obil holo’och |
tamal |
taman |
borrego |
taman |
oveja |
taman, piits’ (gossypium herbaceum) |
algodón |
tan in |
estoy |
tat |
denso |
tat, lolomki |
espeso |
tatal k’ab |
tantear (con la mano) |
te’ela’, waye’ |
aquí |
te’elo’ |
ahí |
te’ex |
ustedes |
teech |
tú (personal) |
teech |
usted |
teek |
manatí |
teek ch’íihil, póot ch’íihil |
avejentar |
téen, -máal, -puul |
vez |
téenek |
huasteco |
teep’ |
cobertor |
teep’ |
cobija |
teep’ |
sábana |
teep’, baal |
abrigar |
teet, yéey |
seleccionar |
téet, yéey |
elegir |
téet, yéey, xíix |
escoger |
Telchak (raíz de mangle) |
Telchac |
teléebits’ióo |
televisión |
Tenaab (lugar de nenúfares) |
Tenabo |
Tenahtsiik (casa de hiladeros) |
Tenosique |
tep’ ich, pix ich |
máscara |
tep’ kimen |
amortajar |
T-Ho’ (lugar de cinco) |
Mérida |
ti’, tu, waye’ |
en este (esta) |
ti’i, te’elo’, tolo’ |
allí |
ti’il, tia’al |
propiedad |
ti’its, tu’uk’ |
esquina |
ti’its’, tu’uk’ |
ángulo |
tia’al |
para |
tia’al |
propio |
tia’alint, ch’a’ |
apropiar |
tia’altal |
adueñarse |
tihil, bobóohki |
seco |
tihil, tihinkun |
secar |
tiip’, tíip’il, máan, píit máan |
exceder |
tíit, tíil |
vibrar |
tíix ha’, chaal |
enjuagar |
tikin sóolba |
pelagra |
tip’ix k’áak’ |
chispa |
tip’ix k’áak’ |
chispear |
T-K’áax (lugar del bosque) |
Tekax |
to’, teep’ |
envoltorio |
to’, teep’, wool |
envolver |
to’on |
nosotros (nosotras) |
to’otol |
rústico |
to’otop |
atormentar |
to’to’op |
maltratar |
toh |
momoto (animal) |
toh oolal |
salud |
toh, taats’ |
directo |
tohkin |
alinear |
tohkin, taats’, tats’kun |
enderezar |
tohol |
importe |
tohol |
precio |
tohol |
valor |
tok iim, tok chu’uch, luk’s chu’uch |
destetar |
tok’, tok’ tuunich |
pedernal |
tolo’, te’elo’, ti’i |
allá |
tomoh chi’, tomok chi’, tomox chi’ |
agüero |
tomoh chi’, tomok chi’, tomox chi’ |
augurar |
tomoh chi’, tomox chi’ |
agorar |
tomok chi’ |
presagiar |
tooh in wóol |
estoy bien |
tóohche’, áantah |
apoyo |
tóok |
abrasar |
tóok |
quema |
tóok pay, háan pay |
arrebatar |
tóok, elel , t’aab |
incendiar |
took, luk’s, tseel |
quitar |
took’ |
sangría |
took’, k’i’ik’ankil |
sangrar |
tóolok |
basilisco |
toon |
guardapolvos |
toon tsíimin, xiibil tsíimin |
potro |
toop |
chingar |
toop |
problema |
toop |
tormento |
toop, loob, k’aas |
desgracia |
toop, loots’, náahal |
vencer |
tóop, sikil |
pepita de calabaza |
tóop’, xíitil, hóok’ol, tóop’ol |
brotar |
tóos ha’, tóosa’ |
llovizna |
tóos ha’, tóosa’ |
lloviznar |
tóos, póos |
polvear |
toot |
mudo |
topo |
friega |
topo |
joda |
totohk’e’ |
cacarear |
totohk’eb, totok k’eb |
cloquear |
ts’a’ah |
dar |
ts’a’ay |
colmillo |
ts’aa |
aportar |
ts’aa |
colocar |
ts’aa |
conceder |
ts’aa |
usar |
ts’aa ba’ax k’abéet |
abastecer |
ts’aa chu’uch |
amamantar |
ts’aa chúumuk wáa ba’ax |
centrar |
ts’aa mahan |
alquilar |
ts’aa ohéetbil, men ohéetbil |
divulgar |
ts’aa óol, k’uub óol |
dedicar |
ts’aa óol, u’uy |
atender |
ts’aa tu’ux wenel máak |
aposentar |
ts’aa uk’ul |
abrevar |
ts’aa xanab, taak’ xanab |
calzar |
ts’aa, antal |
producir |
ts’aa, k’a’ay |
ofrecer |
ts’aa, k’uub |
conferir |
ts’aa, k’uub |
depositar |
ts’aa, k’uub |
otorgar |
ts’aa, suuk |
uso |
ts’aa, taak |
poner |
ts’áaba chichi, ma’ tu p’atkuba |
resistir |
ts’aabil ba’al yóok’ol uláak’. |
aplicar |
ts’aak |
curar |
ts’aak |
intoxicar |
ts’aak |
medicar |
ts’aak |
medicina |
ts’aak |
remedio |
ts’aak, ba’al ku kiimsah |
veneno |
ts’aal, peets’ |
presionar (físicamente) |
ts’aal, taak’ |
estampar |
ts’áam |
par de zapatos |
ts’aam, buul, búulul, tomchahal |
hundir |
ts’aam, suul |
remojar |
ts’aam, t’uub, buul |
sumergir |
ts’ak máak ts’ak yah |
médico |
ts’akik |
curación |
ts’almuy |
saramullo (planta) |
ts’ats’aak, may ku ts’aak k’oha’an. |
doctor |
ts’e’ets’ek, p’íit |
porción |
ts’eeb |
bizco |
ts’eeh, ts’iil, p’eel |
mondar |
ts’eh na’ |
tía |
ts’eh yuum |
tío |
ts’i’ óol, tuukul |
imaginar |
ts’íib |
escribir |
ts’íib |
redactar |
ts’íib |
registrar |
ts’íib (x) |
secretaria |
ts’íib ku bin táanil ti’ hunp’éel k’aaba’ tia’al u ye’esik xiib yéetel chéen huntúul wáa hunp’éel. |
el (artículo) |
ts’íib |
anotar |
ts’íib, ts’íibil |
escritura |
ts’iibil hu’un |
carta |
ts’íibol |
figurarse |
ts’íibol, pooch |
antojo |
ts’iibol, poochtal |
ambicionar |
ts’íibol, poochtal |
ambición |
ts’íibol, taak, k’áat |
apetecer |
ts’íibol, yaanyan |
anhelar |
ts’iibol, yah óol |
envidiar |
ts’iik |
afeitar |
ts’iik |
rasurar |
ts’íik |
bravo |
ts’íik |
feroz |
ts’íik (h) |
zurdo |
ts’íik (x) |
zurda |
ts’iik ba’alche’ |
fiera |
ts’iik, k’oos, k’oliskun, noroch k’oos, norot’ k’oos |
rapar |
ts’íikil, p’u’uhul |
coraje |
ts’íil, súus, k’oos |
pelar |
ts’íin, ts’íim |
yuca |
ts’iip, p’e’es |
desollar |
ts’iis |
relación |
ts’iis, naach’, taal |
coito |
ts’iis, t’aak |
violar (deshonrar) |
ts’ipit (x) |
anillo |
ts’its’ianki |
piar |
ts’o’ok, ts’o’okol |
concluir |
ts’o’ok, xu’ul |
acabar |
ts’o’okih, ts’oka’an |
ya |
ts’o’okol |
conclusión |
ts’o’okol |
consumar |
ts’o’okol |
terminar |
ts’o’okol beel |
boda |
ts’o’okol beel |
casamiento |
ts’o’okol beel |
casar |
ts’o’okol beel |
matrimonio |
ts’o’okol bel |
nupcias |
ts’o’oks, xu’uls, ch’eeh, kíims |
exterminar |
ts’o’om |
cerebro |
ts’o’om |
seso |
ts’o’omel baak |
médula |
ts’ono’ot |
cenote |
ts’ook, xuul |
final |
ts’oon |
arcabuz |
ts’oon |
arma |
ts’oon |
carabina |
ts’oon |
disparo |
ts’oon |
escopeta |
ts’oon |
fusil |
ts’oon |
fusilar |
ts’oon |
rifle |
ts’oon, chuuk |
caza |
ts’oon, p’uuh |
caceria |
ts’oon, p’uul, chuuk |
cazar |
ts’oop, oks |
zampar |
ts’óopol, k’áalal |
atollar |
ts’oot, huup, chook’, oks, kaap |
meter |
ts’ooy, ts’o’oyol, bek’echtal, bi’ich’tal |
enflaquecer |
ts’ooy, ts’oya’an, bek’ech, cholo’op |
flaco |
ts’ooy, ts’oya’an, bek’ech, cholo’op |
magro |
ts’op che’ |
estaca |
ts’op ta’, tsop íich’ak |
uñero |
ts’ots’op loom |
acribillar |
ts’ots’opkil, ts’ots’opkih |
atolladero |
ts’u’uba, ts’u’ubankun |
suavizar |
ts’u’ut |
avaro |
ts’u’ut |
egoísta |
ts’u’ut |
tacaño |
ts’u’uts |
beso |
ts’u’uts’ |
besar |
ts’u’uts’ |
fumar |
ts’u’uts’, chu’uch |
succionar |
ts’u’uts’ukin, sulbankúun |
ablandar |
ts’unu’un |
chupaflor |
ts’unu’un |
colibrí |
ts’uul |
caballero |
ts’uum, ts’úumul |
deshinchar |
tsaa |
demanda (consumo) |
tsáab |
cascabel |
tsáab kaan |
vívora de cascabel |
tsaah |
freír |
tsaats |
lonja |
tsaats |
manteca |
tsaats, polkil |
empella |
tsaats, polokil |
grasa |
tsaay |
añadir |
tsaay, taak’ |
empatar |
tsaay; na’at |
atinar |
tsahbi bak’ |
bistec |
tsak’ |
charal |
tse’ek |
discurso |
tseek |
predicar |
tseek, tse’ek |
sermón |
tseek’, baakel pool |
cráneo |
tséel |
a lado |
tséel |
al lado |
tseel, haats |
separar |
tseel, luk’s |
restar |
tséel, tu’uk’ |
rincón |
tséel, xáax |
costado |
tséel, xáax, háal |
lado |
tseem |
pecho |
tseemil ch’íich’, sak bak’, tseem |
pechuga |
tséen |
criar |
tséen hanal |
alimentación |
tséen, kuxkin |
mantener |
tséen, láat’ |
sustentar |
tséen, polokkin, polokkun |
cebar |
tséen, tsaa hanal |
alimentar |
tsel nook’, pit nook’, luk’s nook’, chaknúul |
encuerar |
tsel xanab, luk’s xanab |
descalzar |
tselek, baakel t’óon |
espinilla |
tselek, baakel tselek |
tibia |
tsi’ikbil bak’ yéetel u xa’ak’ |
salpicón |
tsiik |
honrar |
tsíik |
izquierda |
tsíik k’ab |
mano izquierda |
tsíil, tíich’ |
hebra |
tsíimin |
tapír (animal) |
tsíimin |
caballo |
tsíits ha’ |
bendecir |
tsikbah, tsikbal |
charla |
tsikbal |
departir |
tsikbal ich ka’atúul máako’ob |
diálogo |
tsikbal, t’aan |
platicar |
tsikbal, tsibalil |
cuento |
tsikbal, tsool |
narrar |
tsikbal, tsool, a’al |
relatar |
tsikbe’en |
digno |
tso’ots |
pelo |
tso’ots, tso’otsel pool, tso’otsel ho’ol |
cabello |
tsol t’aan |
intérprete |
tsol xíimbal |
desfilar |
tsol xikin |
aconsejar |
tsol xikin |
consejero |
tsol xikin, ts’a nu’uk, ch’a’ nu’uk |
orientar |
tsolk’in |
almanaque |
tsool |
acomodar |
tsool |
adaptar |
tsool |
clasificar |
tsool |
describir |
tsool |
escorar |
tsool |
explicar |
tsool |
orden |
tsóol |
desarrollar |
tsool, k’es t’aan, u su’utul hunp’éel t’aan ti’ uláak’. |
traducir |
tsool, t’o’ol |
fila |
tsool, tsol t’aan |
explicar |
tsuub |
agutí |
tsuub, t’u’ul |
liebre |
tsúuk |
parque |
tsuuk, chíin |
buche |
tsuuk, nak’ |
panza |
tsuuk, tso’ots tsíimin |
crin |
tsuuk, tsuukel, nak’ |
estómago |
tsuum |
mechón de pavo |
T-Tsíimin (Tierra de tapires) |
Tizimin |
tu heel k’iin |
hasta la vista |
tu heel k’iin |
hasta luego |
tu ka’atulil, le ka’peel |
ambos |
tu taal u sáastal |
aurora |
tu’ |
apestar |
tu’ |
apestoso |
tu’, tu’ha’an, k’aas, k’aasa’an |
podrido |
tu’, tu’il, book |
hedor |
tu’tal, tu’tah |
podrir |
tu’tal, tu’tah, book’ |
podrir |
tu’u’lu’um (lugar en la isla de los conejos) |
Tulúm |
tu’ub, p’aat |
olvidar |
tu’ubul, sa’atal |
equivocar |
tu’upul, muk’yah |
agonizar |
tu’ux |
dónde |
tu’ux ku le’ebe nook’ |
tendero |
tu’ux ku pa’ak’al hats’uts loolo’ob yéetel hats’uts che’o’ob. |
jardín |
tu’ux ku yúuchul koonol |
expendio |
tuch’ (x) |
sonaja de calabazo |
tuch’ub |
señalar |
tuchkiin |
abultar |
tuk’ |
cocoyol |
tuk’ |
trébol |
tuk’ub |
hipo |
tuláak k’iin |
otro día |
tuláakal |
todos |
tuláakal ba’al ku kanik yéetel ku ka’ansik máak. |
cultura |
tuláakal ba’al yaan yóok’ol kaab. |
ambiente |
tuláakal ba’alche’o’ob hilankil u máano’ob |
reptil |
tuláakal k’iin |
todos los días |
Tuliha’ (lugar de aguas grandes) |
Palenque |
tulix |
libélula |
tumen |
porque |
tumen, tu yo’olal, yóok’lal |
por |
tunk’ul |
tambor |
tunkuruchu, kulte’ |
buho |
tup k’áak’ (h) |
bombero |
tusbel |
ocupar |
tuskep |
vacilar |
túub |
saliva |
túub, háak túub |
escupir |
tuuch |
molleja |
tuuch |
ombligo |
tuuch’ub, e’es |
apuntar |
túuchul, háayal, ts’áamal |
posar |
túuk, múul, múuch’ tsúuk |
montón |
tuukul |
acordarse |
tuukul |
idea |
tuukul |
meditar |
tuukul |
mente |
tuukul |
pensamiento |
tuukul |
pensar |
tuukul |
reflexionar |
tuukul may |
fantasía |
tuukul u tukla’al wáa ba’ax táanil ti’ u meenta’al |
premeditación |
tuukul, na’at |
juicio |
tuukul, na’at |
razonar |
tuukul, oks óol |
creer |
tuukul, péek óol |
sospecha |
tuukul, yah tu yool |
afligido |
tuukul, yah tu yool |
triste |
tuul |
desbordar |
tuul |
rebosar |
tuul k’i’ik’ |
hemorragia |
túulis, chika’an chúuka’an |
entero |
túulis, tuláakal, chuka’an |
total |
túulis, tuláakal, láah, bul |
todo |
túum |
probar |
túum |
prueba |
túumben |
nuevo |
túumen |
ya que |
túun |
donde |
túunbenkun |
actualizar |
tuunich |
piedra |
tuunich ch’ooh, k ’áak’ ch’ooh |
azul turquesa |
tuunkuy |
calcañal |
tuunkuy |
talón |
túunt |
catar |
tuup |
apagar |
tuup |
arete |
tuup |
borrar |
tuus |
chasco |
tuus |
engañar |
tuus |
engaño |
tuus |
fingir |
tuus |
mentir |
tuus |
mentira |
tuus, toop |
traición |
tuus, toop |
traicionar |
tuux |
difundir |
tuux |
hoyuelo |
túux |
enviar |
tuux (x) |
guajolota |
tuux (x) |
pava (hembra) |
túux t’aan, túuxbil t’aan |
recado |
túux, tusbeel |
mandar |
túux, túuchi’ |
remitir |
túuxt |
despachar |
T-Xiib (Lugar de hombres) |
ciudad del Carmen |
u báabaxta’al xch’up |
mancillar |
u baakel keléembal |
omóplato |
u bak’el k’éek’en |
carne de cerdo |
u bak’el kaan |
carne de serpiente |
u bak’el kaax |
carne de gallina |
u bak’el kéeh |
carne de venado |
u bak’el t’u’ul |
carne de conejo |
u bak’el taman |
carne de cordero |
u bak’el úulum |
carne de guajolote (pavo) |
u bak’el wakax |
carne de res |
u beel wakax k’áak’ |
riel |
u beeta’al hunp’éel ba’al he’ex u nu’ukulil tu’ux ts’a’abale’. |
amoldar |
u beil, u behil |
dirección |
u bin u kahnáalilo’ob hunp’éel kaah |
despoblar |
u bo’onol wáa ba’ax yéetel ta’an yétel ha’ |
lechar |
u buul máak yéetel taak’in. |
apostar |
u háal k’aak’náab, u chi’ k’áak’náab |
costa |
u hach ma’alobtal máak wáa he’ ba’axake’. |
auge |
u hanal máak oka’an k’iin |
cenar |
u heel nook’ |
muda de ropa |
u heel, heela’an |
divergente |
u hela’anil t’aan ku síihil ti’ u na’ t’aan |
dialecto |
u ho’ol nah |
tejado |
u huum kaal, t’aan |
voz |
u k’a’alah waacho’ob tu mahilo’ob. |
acuartelar |
u k’aab muliix |
jugo de limón |
u k’aab pak’áal |
jugo de naranja |
u k’aabil ki’ |
vino tinto |
u k’áasil nah |
aposento |
u k’áaxil kaah, u lu’umil kaah |
ejido |
u k’iini táan u báaxlaantkuba ba’alche’o’ob. |
brama |
u k’uux yik’el che’ wáa nook’. |
apolillar |
u ka’ meenta’al wáa ba’ax |
repetir |
u ka’analil |
alteza |
u ka’analil |
altura |
u ki’imak óol k’iin kaba’ |
feliz cumpleaños |
u koh ch’íich’, u ni’ ch’íich |
pico de ave |
u kúuchil ta’ |
letrina |
u kúuchil tu’ux ku ko’onol ha’ ku káalkunsik máak |
taberna |
u kúuchil tu’ux ku ko’onol wa ku meyahta’al k’at. |
alfarería |
u kúuchil tu’ux ku kutal ta’ máak. |
bacín |
u kúuchil tu’ux ku ta’aka’al wáa ku líi’sa’al hu’uno’ob. |
archivo |
u kúuchil tu’ux ku ts’a’abal nook’ |
ropero |