![]() |
|
Purépecha. Diccionario Purépecha - Español
Purépecha | Español |
Purépecha | Español |
---|---|
achaati [achäti] | hombre |
ajusï [ajusÔ] | ajo |
akamba | maguey |
akuitsi | víbora, culebra, serpiente |
amanhejchakua [ama‚ejchakua] | fruta, antojitos |
amatsï [amatsÄ] | tejón |
ambajtsïkuni [ambajtsÄkuni] | peinar |
ambajtsïtakua [ambajtsÄtakua] | peine, escobetilla |
ambakerani | limpiar, pelar |
ambakerantani | sanarlo |
ambakiti | bueno |
ambamandini | amanecer, esclarecer |
ambarhini [ambaÌini] | limpiar, labrar (madera o piedra) |
ambe enga erokani jarhajka [ambe e‚ga erokani jaÌajka] | esperanza |
ambe enga no mitinhajka [ambe e‚ga no miti‚ajka] | misterio |
ambokuta | calle |
anchikuarhini [anchikuaÌini] | trabajar |
anchikuarhiri [anchikuaÌiri] | trabajador |
anchikuarhita [anchikuaÌita] | trabajo |
anchperata | mandado |
andajpinuni | nacer |
andanguni [anda‚guni] | alcanzar, alcanzarlo |
andangutani [anda‚gutani] | acabalar, completar |
andarhiterani [andaÌiterani] | arrimar, acercar |
anhajtarhakua [a‚ajtaÌakua] | cadera |
anhanchakua [a‚anchakua] | pescuezo, cuello |
anhanhikua [a‚a‚ikua] | bata, camisa, vestido |
anhaparhakua [a‚apaÌakua] | espinazo |
anhatapu [a‚atapu] | árbol |
anhaxurhini [a‚ašuÌini] | pararse |
anhejchakuarhini [a‚ejchakuaÌini] | antojarse |
antsijkuni | estirar |
antsikuni | arrastrar |
antsitani | jalar |
aparhikuarhini [apaÌikuaÌini] | hacer calor |
aparhini [apaÌini] | tener calor, sudar, quemarse |
apeenda [apënda] | jilote |
apopu | chayote |
arhakuni [aÌakuni] | rajar |
arhani [aÌani] | comer, tragar, tomar |
arhíjperani [aÌíjperani] | disputar, reñir |
arhijtsïkpini [aÌijtsÄkpini] | predicar |
arhini [aÌini] | decirle |
arhintani [aÌintani] | leer |
arhirukuni [aÌirukuni] | atajar |
arho [aÌo] | rastrojo |
arhukuni [aÌukuni] | repartir, dividir, partir |
aspiti | sabroso |
atajpini | golpear, pegar (a una persona) |
atani | pegar, golpear, lastimar |
atantani | pintar |
atarantani | vender |
atarhini [ataÌini] | embarrar, untar |
atarhukuni [ataÌukuni] | atajar, embarrarle (de alguna cosa en las narices) |
atsïkuarhini [atsÄkuaÌini] | quejarse, comer (alguna cosa sin ayuda del otro) |
auani | conejo |
axamu [ašamu] | horcón |
axani [ašani] | enviar, mandar |
axu [ašu] | aquí |
axuani [ašuani] | acá |
axuni [ašuni] | venado |
ch’anakua | juego, deporte |
ch’anakua uandakua | chiste |
ch’anani | jugar |
ch’anarakua | juguete |
ch’atarani | machucar |
ch’erapiti | áspero, rasposo |
ch’éti | cola |
cha | ustedes |
chakakua | canoa |
chanoata | granizo |
charani | tronar, reventar, hacer explosión |
charari | reventado, agrietado |
charhaku [chaÌaku] | criatura, bebé |
charhapiti [chaÌapiti] | rojo |
chatani | clavar |
chekakua | canoa |
chekámiti | espina |
chekarhitani [chekaÌitani] | espinarlo |
cherani | asustar |
cheremikua | red para pescar |
chéta | susto, miedo |
chinini | arrugarse |
chixunda [chišunda] | liendre |
chkári | leña, madera |
chkári uirhipiti [uiÌipiti] | palo |
chkérani | aflojar |
chkuanderakua | mentira |
chkuanderani | mentir |
chkuanderari | mentiroso |
chkurhini [chkuÌini] | picar |
chóchu | langosta |
choperi | duro, macizo |
chpíri | lumbre, brasa |
chpíri etetsï [etetsÄ] | luciérnaga |
chuparhini [chupaÌini] | chupar |
chúri | anoche |
churikua | de noche |
chútakuarhini [chútakuaÌini] | ahuyentarse |
chutani | correrlo |
chutantani | expulsar, corretear |
chuxani [chušani] | seguirlo |
echeri | tierra, terreno |
echerindu | suelo |
eiakuni | ofrecerle, prometerle |
eianguni [eia‚guni] | avisar, dar aviso |
éjpu | cabeza |
ekuarhu [ekuaÌu] | patio |
enandi | guayaba |
eperuni | lazar |
eraani [eräni] | mirar |
erakuni | escoger |
eramarhandikua [eramaÌandikua] | luz |
eramarhaskutani [eramaÌaskutani] | iluminar, alumbrar |
eranchini | alzar la vista |
erandini | amanecer |
eratsintani | pensar, meditar |
erhutani [eÌutani] | encender |
erokani | esperar |
eroksï [eroksÄ] | comal |
éskua | ojo |
etsakuni | desparramar, extender |
etskuni | prender lumbre |
exekuarhintani [ešekuaÌintani] | encontrarse, hallarse alguna cosa |
exeni [ešeni] | ver |
exentani [ešentani] | hallar, encontrar |
exerani [ešerani] | enseñar, mostrar |
i | este |
iajchakua | almohada |
iaminduecha | todos |
iarhatsikata [iaÌatsikata] | orines |
iarhatsini [iaÌatsini] | orinar |
iásï [iásÄ] | ahora, hoy |
iatsistakuarhu [iatsistakuaÌu] | despacio, lento |
iauakua | hielo |
iauani | lejos, helar |
iauarhi [iauaÌi] | metate |
iauarhukata [iauaÌukata] | adobe |
ichantskani | acostar (cosa larga) |
ichapani | acostarlo, acostar |
ichapini | acostarse |
icharhuta [ichaÌuta] | canoa de remar |
ichatiru | tarde |
ichuki | plano |
ichupani | tortillar |
ichuskuni | tortillar |
ichúskuta | tortilla |
ietani | mezclar, revolver |
ijada | ahijada |
ikiani | enojarse |
ikiani exeni [ešeni] | odiar |
ikiata | ira, coraje |
ikiatapu | ira, coraje |
ikichakueni jajkuni | ensuciarlo |
ikichakueni jasï [jasÄ] | bochornoso, feo |
ikichani | asco (tener) |
ima | él, aquel |
imeecha [imëcha] | ellos |
inchákuni | saquear, penetrar |
inchani | entrar |
incharani | hacer entrar, meter |
incharhini [inchaÌini] | penetrar |
incharini | adentro |
inde | ése |
intsïmperakua [intsÄmperakua] | regalo |
intsïmpini [intsÄmpini] | regalar |
intskuni | darle |
intskuntani | entregarle |
intspikuarhini [intspikuaÌini] | vender |
intspini | dar |
ioantani | llorar a gritos |
ioarhini [ioaÌini] | llamar |
iondakuarhu [iondakuaÌu] | tarde |
iondani | tardar |
ióntki | hace tiempo |
ióntki anapu | antiguo |
iorheatani [ioÌeatani] | regar |
iórhekua [ióÌekua] | rio, creciente |
iórhekua sapichu [ióÌekua sapichu] | arroyo, corriente |
iósti | largo |
iotati | alto |
irekani | vivir |
irépita | cuatro cientos |
ireta | pueblo |
ireta k’éri | pueblo grande, ciudad |
irhandurhakua [iÌanduÌakua] | talón, calcañar |
irhini [iÌini] | enrollar, envolver |
irhintani [iÌintani] | envolver por segunda vez |
ísï [ísÄ] | así |
isingua [isi‚gua] | armadillo |
ísku erátani | despreciar |
ísku jamani | vagar |
ísku jangua [ja‚gua] | adulterio |
itsï [itsÄ] | agua |
itsï atajtsïkuni [itsÄ atajtsÄkuni] | bautizar |
itsï uerati [itsÄ uerati] | fuente de agua, manantial |
itsïmakua [itsÄmakua] | agua para beber |
itsïmani [itsÄmani] | beber |
itsukua | leche |
itsukua akuni | mamar |
itsutani | fumar |
itukua | sal |
itukua jatarakua | salero, tobillo |
itúmiti | salado |
iuikua | leña |
iuini | leñar |
iunuri | curva |
iurhiri [iuÌiri] | sangre |
iurhiri tsïtani [iuÌiri tsÄtani] | sangrar |
iurhitskiri [iuÌitskiri] | soltera, muchacha, jovencita |
iurhuntani [iuÌuntani] | colar (por segunda vez) |
iurhuntani [iuÌuntani] | gotear, destilar |
iurhurani [iuÌurani] | colar |
iurhuratarakua [iuÌuratarakua] | coladera, colador |
iurhurukua [iuÌurukua] | catarro |
iurhutsiti [iuÌutsiti] | flaco |
iusïrhukua [iusÄÌukua] | catarro |
ixu [išu] | aquí |
jaakuarhini [jäkuaÌini] | apurarse |
jacha | hacha |
jajchutakua | calzones |
jájki | mano |
jájki jimbo atani | pegarle con la mano |
jájkundini | apestar, tener olor |
jajkundiri | apestoso |
jajkuni | embarrar, ensuciar |
jakajkuni | creer |
jamani | cocer, andar |
jandiajku | solo |
janhanharhini [ja‚a‚aÌini] | obedecer |
janhaskani [ja‚askani] | entender |
janhaskua [ja‚askua] | visión |
janhastakua [ja‚astakua] | explicación |
janhastani [ja‚astani] | hacer entender |
janikua | lluvia, nube |
janintserakua | llovizna |
jantsiri | pie |
jantspini | servir |
jantspiri | sirviente, criada, mozo |
japonda | laguna, lago |
jápu | nixtamal |
japu t’upuri | ceniza |
jarhaakuni [jaÌäkuni] | agujerar, escoplar |
jarhaakutarakua [jaÌäkutarakua] | escoplo, formón, broca |
jarhakuni [jaÌakuni] | excavar |
jarhani [jaÌani] | estar |
jarhoajpikua [jaÌoajpikua] | apoyo, ayuda |
jarhoatani [jaÌoatani] | ayudar |
jatani | montar |
jatatsikua | cama |
jatiri | macizo (de edad) |
jatirini | edad madura (tener) |
jatsierani | acabar, terminar |
jatsikuarhini [jatsikuaÌini] | tener |
jatsikuni | poner |
jatsintani | sepultar, plantar |
jatsirani | echar |
jauamini | hondo (en agua) |
jauanhini [jaua‚ini] | hondo |
jauarakuarhini [jauarakuaÌini] | levantarse |
jauarani | levantarse |
jauiri | pelo, cabello |
jaxiti [jašiti] | sucio |
jeiaki | ratón |
jeiaki iuiri | rata |
jeiapanhintani [jeiapa‚intani] | gustar, agradar |
jénchekua | temblor |
jéncheni | temblar |
jeuetani | revolver, mezclar |
ji | yo |
jikikua | hipo |
jikuani | bañarse |
jimajkani | entonces |
jimanga [jima‚ga] | donde |
jimanga jikuanhajka [jima‚ga jikua‚ajka] | baño |
jimbanherantani [jimba‚erantani] | renovar |
jimbanhi [jimba‚i] | nuevo |
jimbo | por |
jimini | allí |
jingoni [ji‚goni] | con |
jingonikua [ji‚gonikua] | hermana (de mujer a mujer) |
jini | allá |
jirejtani | respirar |
jirikuarhini [jirikuaÌini] | esconderse |
jirinhani [jiri‚ani] | buscar |
jirinhantani [jiri‚antani] | buscarlo |
jiskani | esconderlo |
jiuakarhini ueráni [jiuakaÌini ueráni] | llorar a gritos |
jiuakuarhikua [jiuakuaÌikua] | grito |
jiuakuarhini [jiuakuaÌini] | gritar |
jiuani | vomitar |
jiuatsï [jiuatsÄ], ts’amé | coyote |
jo | sí |
jokuni | amarrar |
jonguarhikua [jo‚guaÌikua] | faja |
jonguarhitini [jo‚guaÌitini] | fajado |
jorhenani [joÌenani] | saber |
jorhendani [joÌendani] | enseñar |
jorhengua [joÌe‚gua] | enseñanza, sabiduría |
jorhénguarhini [joÌé‚guaÌini] | aprender |
jorhenguarhiti [joÌe‚guaÌiti] | discípulo |
jorhentani [joÌentani] | calentarse |
jorheperani [joÌeperani] | calentarlo |
jorhepintani [joÌepintani] | calentarse |
jorhepiti [joÌepiti] | caliente |
jósku | estrella |
juajua arhini [aÌini] | ladrar |
juáni | traer |
juantsïkuastani [juantsÄkuastani] | darle vuelta, voltear |
juáta | cerro, monte |
juatarhu anapu [juataÌu anapu] | silvestre |
jucha | nosotros |
jukakuarhini [jukakuaÌini] | ponerse (así mismo) |
jukari | demasiado |
jukarini | puesto |
jukskani | sembrar |
júkua | tos |
júni | toser |
jupajtsïni [jupajtsÄni] | bañarse, lavarse la cabeza |
jupakata | lavado (ropa) |
jupakuarhini [jupakuaÌini] | lavarse su ropa |
jupani | lavar |
jupikani | agarrar |
jurajkuni | dejarlo |
juramuni | ordenar, mandar |
juramuti | gobernante, jefe, amo |
juramuti jantspiriri | patrón o amo |
jurhani [juÌani] | venir |
jurhiakua [juÌiakua] | de día |
jurhiata [juÌiata] | el sol |
jurhiatikua [juÌiatikua] | día |
jurhijkandani [juÌijkandani] | derecha |
jurhimberantani [juÌimberantani] | enderezar |
jurhimbiti [juÌimbiti] | derecho |
jurhintskua [juÌintskua] | rodilla |
jurhixakata [juÌišakata] | guisado, frito |
jurhixani [juÌišani] | guisar, freír |
juruncha | agachado |
k’amakuarhini [k'amakuaÌini] | acabarse |
k’amanharhintskua [k'ama‚aÌintskua] | culpa, pecado |
k’amatani | acabar, terminar |
k’amerani | amargar |
k’ameri | amargoso |
k’amukua | cántaro |
k’arhakuarhini [k'aÌakuaÌini] | engañarse |
k’arhanchini [k'aÌanchini] | suspirar |
k’arhani [k'aÌani] | engañar |
k’arhapikua [k'aÌapikua] | engaño |
k’arhapini [k'aÌapini] | engañar |
k’arhatani [k'aÌatani] | barrer |
k’arhichakua [k'aÌichakua] | sed |
k’arhichani [k'aÌichani] | tener sed |
k’arhingua [k'aÌi‚gua] | hambre |
k’arhini [k'aÌini] | secar |
k’arhirani [k'aÌirani] | secarlo |
k’arhiri [k'aÌiri] | seco |
k’arhisï [k'aÌisÄ] | flaco |
k’auasï [k'auasÄ] | chile |
k’éri | grande |
k’éri ambe arhini [aÌini] | glorificar, alabar |
k’éri janikua | aguacero |
k’éri ma chpiri | fogata, fogón |
k’éri xarhintku [šaÌintku] | muy de madrugada |
k’esï [k'esÄ] | ala |
k’irhimikua [k'iÌimikua] | cosquillas |
k’uanhapiti [k'ua‚apiti] | tieso |
k’uanhaskuntani [k'ua‚askuntani] | regresarlo, devolverlo |
k’uanhatsintani [k'ua‚atsintani] | regresar, volver |
k’uanikuni | tirar |
k’uarani | roncar |
k’uarapu | alacrán |
k’uaunchini | aullar |
k’uengua[k'ue‚gua] | garganta, laringe |
k’ueramu | ocote, madera resinosa |
k’uetsaperakua | pesa |
k’uetsaperani | pesar |
k’uetsapiti | pesado |
k’uikirhini [k'uikiÌini] | azotar |
k’uikirhitarakua [k'uikiÌitarakua] | látigo, chicote |
k’uikuarhini [k'uikuaÌini] | dormirse |
k’uimuni | chiflar, silbar |
k’uinchikua | fiesta |
k’uinhchakua [k'ui‚chakua] | sueño |
k’uíni | dormir |
k’uirakua | petate |
k’uiriperani | criarlo |
k’uiripini | crecer |
k’uiripita | carne |
k’uiripu | persona, gente |
k’uitsiki | zorrillo |
k’umanchikua | casa, morada |
k’umanda | sombra |
k’umbunharhikua [k'umbu‚aÌikua] | cachete |
k’umsta | loma chica |
k’uratsikua | vergüenza |
k’urhanguarhini [k'uÌa‚guaÌini] | preguntar |
k’urhú [k'uÌú] | codorniz |
k’utitsini | inclinarse, agacharse |
ka | y |
kachukuni | cortar, trozar |
kajtsïkua [kajtsÄkua] | sombrero |
kakatsï [kakatsÄ] | chachalaca |
kamajchakuni | abrazar en el cuello |
kamanharhini [kama‚aÌini] | abrazar |
kamapakuni | abrazar en la cintura |
kamata | atole |
kamatsïta [kamatsÄta] | sesos |
kambanu | campana |
kándi | sordo |
kanguarhinhani [ka‚guaÌi‚ani] | nacer |
kanguarhinhantani [ka‚guaÌi‚antani] | renacer |
kánharhikua [ká‚aÌikua] | máscara, cara |
káni | cuándo |
kanikua | mucho, bastante |
kanindi, kanimu | cesto, canasta |
kantsperata | deuda |
kantspini | deber |
kapindikua | obscuridad |
kapindini | obscuro, obscurecer |
kapindu | en lo obscuro |
karakata | escrito, escritura |
karakata jajki jimbo | manuscrito |
karáni | escribir |
kárani | volar |
karári | escritor |
karhajpini [kaÌajpini] | hinchar |
karhakua [kaÌakua] | arriba |
karhamakua [kaÌamakua] | subida, cuesta arriba |
karhamani [kaÌamani] | subir |
karharani [kaÌarani] | ascender, subir |
karhasï [kaÌasÄ] | gusano, tejocote |
k'arhíntani | secarse |
karichi | borrego |
karukuni | romper |
katamba | lengua |
katsarhikata [katsaÌikata] | mordido |
katsarhini [katsaÌini] | morder |
katsikuni | prensar, apretar |
kauaru | barranca |
kauicha | borracho |
kauini | emborracharse |
kaxumbini [kašumbini] | manso, humilde |
kaxurhakua [kašuÌakua] | ala |
kekua | escalera |
k'éni | crecer |
késtakuni | apartarse, quitarse |
kestatani, kenditani | quitarlo |
ketsikua | abajo |
ketsimakua | bajada |
ketsini | bajar |
kojti | ancho |
kóki | sapo |
komarhikua [komaÌikua] | oración |
komarhini [komaÌini] | adorar, orar, pedir |
kómu nitamakua | miseria |
kómu nitamani | ser pobre |
kóntperata | gracia |
kuájchakuni | librar |
kuajpini | defender |
kuajpintani | salvar, defender, librar |
kuakarani | mojar |
kuakari | mojado |
kuanhasï [kua‚asÄ] | rana |
kuanini | pedir prestado |
kuanitani | prestar |
kuanitkuarhini [kuanitkuaÌini] | dar prestado |
kuaraki | ardilla |
kuarasï [kuarasÄ] | pato |
kuarhaakuni [kuaÌäkuni] | convencerlo |
kuarhakuni [kuaÌakuni] | quebrar |
kuarhukpiti [kuaÌukpiti] | ladrón |
kuarhukuni [kuaÌukuni] | atajar, robarle |
kuaroxikua [kuarošikua] | viruela |
kuatapiti | blandito |
kuatarani | cansarse |
kuáti | gemelo |
kuatsita | excremento |
kúchi | puerco |
kuechenda | saliva |
kuenarhini [kuenaÌini] | lamer |
kuenta úni | contar |
kuenta úri | contador |
kueraakata [kueräkata] | criatura |
kueratani | faltar, desatar |
kuinguisï [kui‚guisÄ] | codo |
kuiparhakua [kuipaÌakua] | carga |
kuiparhani [kuipaÌani] | cargar |
kuiparhatani [kuipaÌatani] | cargar a otro (en la espalda) |
kuixurhini [kuišuÌini] | arrodillarse |
kúmu | tuza |
kunajkani | tragar |
kunguarhini [ku‚guaÌini] | juntarse |
kunguarhintani [ku‚guaÌintani] | juntarse por segunda vez |
kuntani | encontrarlo |
kupanda | aguacate |
kuparhatani [kupaÌatani] | agregar |
kúpu | zancudo |
kurhajkuarhini [kuÌajkuaÌini] | pedir |
kurhandini [kuÌandini] | oír, escuchar, entender |
kurhanguni [kuÌa‚guni] | entender, comprender |
kurhini [kuÌini] | quemarse |
kurhirakua [kuÌirakua] | cal |
kurhirani [kuÌirani] | quemar |
kurhitani [kuÌitani] | agregar, juntar |
kurhitsi [kuÌitsi] | zopilote |
kurhutani [kuÌutani] | agregar |
kurucha | pescado |
kurucha p’imani | pescar |
kuruku | guajolote |
kuskani | sonar |
kustakua | instrumento de música |
kustani | tocar |
kutsari | arena |
kútsï [kútsÄ] | mes, hembra |
kutsïkua [kutsÄkua] | oreja, oído |
kutsïmiti [kutsÄmiti] | vieja |
kútsïti [kútsÄti] | hembra |
kutukua | coyuntura, juntura |
kuturani | añadir, unir |
ma iojkurhakua [ma iojkuÌakua] | una cuarta |
maechakua | uno |
manamani | batir |
manamatarakua | batidor |
manatakata | batirle, moverle |
manatakuni | batirle, moverle |
manatani | mover, menear |
marhoani [maÌoani] | servir |
máru | algunos |
mátakata | pegado |
matakuni | pegar |
máteru | otro |
matirhini [matiÌini] | pellizcar |
media | dinero |
meiampikua | pago |
meremerejkuni | brillar |
miani | acordarse |
miiuni | contar, conocer |
miiuri | contador |
mikani | tapar, cerrar |
míkua | tapón |
minhani [mi‚ani] | encerrar |
mintsikani | tener fe, confiar |
mintsikuarhini [mintsikuaÌini] | descansar, reposar |
mintsinharhikueni [mintsi‚aÌikueni] | ser fiel |
mintsita | corazón |
mintsita jatsikuntani | alentar, animar, consolar |
mirikuarhini [mirikuaÌini] | perder el sentido, olvidarse de alguna cosa |
misiri | chispas de lumbre |
misitu | gato |
miskuarhita [miskuaÌita] | tristeza |
mítakua | llave |
mitakuarhini [mitakuaÌini] | abrirse |
mitani | abrir |
mitini | conocer, saber |
moantani | arrepentirse |
mójtakuni | cambiar |
móndani | vaciar |
mónharhi [mó‚aÌi] | rabioso |
moskuni | cambiarlo de lugar, mudar |
motsini | mudarse |
murutani | arrancar |
na xani [šani] | ¿cuánto? |
naandi [nändi] | madre |
naandi k’eri [nändi k'eri] | abuela |
nakinterku | cualquiera |
nana kutsï [kutsÄ] | luna |
nanaka sapichu | niña |
naní | ¿dónde? |
nanina | ¿cómo? |
nanita | abuela |
ne | ¿quién? |
niarani | llegar |
ninirani | madurar, cocer |
niniri | cocido, maduro |
nipiri | grillo |
nirani | ir |
nitamani | de paso, pasar |
no iostarha [no iostaÌa] | chaparro |
no iósti | corto |
no káni ambakiti | corriente |
no kosti | angosto |
no ma | ni uno, ninguno |
no méni | nunca |
no nema | nadie |
no sési | mal |
no sési jásï [no sési jásÄ] | feo |
no sési jásï ukua [no sési jásÄ ukua] | iniquidad, maldad |
no sési úri | impío |
nombe | nada |
nombe jatani | vacío |
nombe jauiri jukari | calvo, pelón |
nombeerantani [nombërantani] | borrar, deshacer |
nótki | todavía no |
nunuxi [nunuši] | mudo |
orhemani [oÌemani] | adelantarse |
orhepani [oÌepani] | adelantarse, adelante |
p’akchakuni | empujar |
p’amekua | dolor, dolencia |
p’amenchakua | enfermedad |
p’amenchati | enfermo |
p’amojkperakua | misericordia |
p’amondakuarhini [p'amondakuaÌini] | lamentar |
p’angua [p'a‚gua] | escoba |
p’angua sapichu [p'a‚gua sapichu] | escoba chica |
p’arhajtsïkuni [p'aÌajtsÄkuni] | torcer hilo |
p’arhini [p'aÌini] | tocar |
p’atamu | carrizo |
p’ikuarherani [p'ikuaÌerani] | sentir |
p’ikukua | aguja |
p’ikuni | cortar |
p’ikúntani | cosechar |
p’imutantani | salvar |
p’imutantskuarhini [p'imutantskuaÌini] | salvarse |
p’imutantspiti | salvador |
p’indintani | cicatrizar |
p’indiri | cicatriz |
p’irani | recibir, tomar, quitarse |
p’itajkuarhini [p'itajkuaÌini] | citar |
p’itani | sacar |
p’orhe [p'oÌe] | indio |
p’orhembini [p'oÌembini] | visitar |
p’orhota [p'oÌota] | fosa, agujero |
p’ukukua | gordura, grasa |
p’ukuni | engordar |
p’ukuri | gordo, pino |
p’úmu | palma |
p’undanchatakua | corva |
p’unguari [p'u‚guari] | pluma de ave |
p’unitani | soplar |
pakarani | quedarse, sobrar |
pambini | acompañar |
pampiri | compañero |
pándi | sordo |
páni | llevar, tener diarrea |
pántani | acarrear, llevar a su lugar |
parakata | mariposa |
parhakpini [paÌakpini] | mundo |
parhangua [paÌa‚gua] | fogón |
parhantsï [paÌantsÄ] | clavo |
pasïri [pasÄri] | pellejo |
patakuarhini [patakuaÌini] | apagarse |
patani | apagar |
patsajtsïni [patsajtsÄni] | aprender |
patsani | guardar |
patsïntsï [patsÄntsÄ] | calvo, pelón |
pauani | mañana |
penchumikua | boca |
perejkuni | voltear |
perentsï jukua [perentsÄ jukua] | tosferina |
petani | sacar |
petantani | expulsar |
pexu kua [pešu kua] | espalda |
piani | comprar |
piiuni | desgranar |
pimbinhasï [pimbi‚asÄ] | limpio, santo |
pimbinhaxikua [pimbi‚ašikua] | santidad |
pimbinhaxiti [pimbi‚ašiti] | santo |
pímu | palma |
pinandikua | paz, calma |
pinandini | estar silencio |
pindani | espiar |
píntsï, píntsïta [píntsÄ, píntsÄta] | espiga de maíz |
pípi jemba | hermano |
pirekua | canción |
pirenchi | hermana (del hombre) |
pireni | cantar |
pireri | cantador |
pirirantani | adornar |
piritakua | relámpago, rayo |
piritani | relampaguear |
piruakua | hilo |
piruani | hilar |
pitsijkuni | caérsele de la mano |
pitsïnduni [pitsÄnduni] | resbalarse |
pixini [pišini] | ampollar |
porhechi [poÌechi] | olla |
puatspintani | perdonar |
puátspintsti | perdonador |
pucharani | machucar, aplastar |
puchurku | tierno |
purhú [puÌú] | calabaza |
puruani | hervir |
puruata | espuma |
putimukua | beso |
putimukuni | besar |
rengestï [re‚gestÄ] | cojo |
sáni | algo, un poco |
sánititu | muy poquito |
sapichu | chico |
sarhiperani [saÌiperani] | agriar, leudar |
sarochani | ronco (estar) |
seperi | polilla |
sési | bien |
sési arhikuarhini [aÌikuaÌini] | alabarse, tener bonito nombre |
sési jásï [jasÄ] | bonito, hermoso |
sési jatsintani | acomodar bien, componer |
sési jimbo | de verdad, verdadero |
sïkuami [sÄkuami] | hechicero, brujo |
sïkuamikua [sÄkuamikua] | hechicería, brujería |
sïkuapu [sÄkuapu] | araña |
sïkuiri [sÄkuiri] | piel, cuero |
sïkuitani [sÄkuitani] | pelar |
sïndari [sÄndari] | reata |
sïnduni [sÄnduni] | espeso (estar) |
sïndurani [sÄndurani] | espesar |
sïni [sÄni] | diente |
sïni xexarakua [sÄni šešarakua] | muela |
sïpakuarhini [sÄpakuaÌini] | huir |
sïpani [sÄpani] | robar |
sïpatani [sÄpatani] | traicionar |
sïpatspini [sÄpatspini] | robar |
sïpatspiri [sÄpatspiri] | ladrón |
sïpiani [sÄpiani] | apestar |
sïpiari [sÄpiari] | apestoso |
sïpiata [sÄpiata] | medicina |
sïpiata jatsikuni [sÄpiata jatsikuni] | curar |
sïpiruni [sÄpiruni] | oler |
sïraata [sÄräta] | humo |
sïranda [sÄranda] | papel |
sïranda arhini [sÄranda aÌini] | leer |
sïrangua [sÄra‚gua] | raíz |
sïrijtakua [sÄrijtakua] | nagua, vestido |
sïrikuni [sÄrikuni] | coser |
sïrpiri [sÄrpiri] | rayo |
sïruki [sÄruki] | hormiga |
sïruki sapichu [sÄruki sapichu] | hormiguita |
sïruri [sÄruri] | uva, bejuco |
sïturhi [sÄtuÌi] | tripa, estómago, barriga |
sïuamani [sÄuamani] | ahumarse |
sïuangua [sÄua‚gua] | cuerno |
sïuangua jimbo atani [sÄua‚gua jimbo atani] | cornear |
sïuari [sÄuari] | sucio |
sïuini [sÄuini] | remolino |
sununda | lana, de lana |
sutupu | bolsa de pita, morral |
sutupu sapichu | bolsa de pita chica |
t’epani | regar |
t’ireni | comer |
t’u | tú |
t’uatani | escupir |
t’upuntsï [t'upuntsÄ] | canudo |
t’upuri | polvo |
t’urhari [t'uÌari] | jilote |
t’uruntskani | empinar |
taa [tä] | casa |
taati [täti] | padre |
taati k’eri [täti k'eri] | abuelo |
takusï [takusÄ] | tela, trapo, ropa viejo |
takusï úni [takusÄ úni] | remendar |
tamapu | viejo |
tambonharhini [tambo‚aÌini] | derrumbar |
t'ámu | cuatro |
tanantsï [tanantsÄ] | tábano |
tanhaparhakuni [ta‚apaÌakuni] | atrancar |
tarharani [taÌarani] | levantar, alzar |
tarhemu [taÌemu] | sauce |
tarheni [taÌeni] | arar |
tarheta [taÌeta] | milpa |
tarhiani [taÌiani] | hacer aire |
tarhiata [taÌiata] | aire, viento |
tarhiata jatsirani [taÌiata jatsirani] | inflar |
tata | señor |
tataka | muchacho |
tataka sapichu | niño |
tatíta | abuelo |
tatsikua | después |
tauasï [tauasÄ] | hígado |
taxindi [tašindi] | sordo |
taxinharhi [taši‚aÌi] | ciego, tuerto |
teiarhini [teiaÌini] | lastimar |
téjki | uña |
tekaantani [tekäntani] | aguantar, sufrir |
tekaantskua [tekäntskua] | paciencia |
tekarakua | ángaro, cincel |
tekarhini [tekaÌini] | carpintear, cincelar |
teksarhutani [teksaÌutani] | tropezar |
tékua | miel, dulce |
témba | esposa |
tembini | diez |
tembucha | novio |
tembuchakua | casamiento |
tembuchani | casarse (hombre) |
tembunhani [tembu‚ani] | casarse (mujer) |
teni | olote |
téni | estar dulce |
t'énkt'enktsïni [t'é‚kt'e‚ktsÄni] | cabacear |
tepari | grueso, gordo |
tepeni | tejer |
térani | endulzar |
terekua | hongo |
terekuarhikua [terekuaÌikua] | risa |
terekuarhini [terekuaÌini] | reír |
tereni | podrirse |
teretsikua | tifoidea |
téri | dulce |
terojkani | medio, mitad |
terojkani churikua | medianoche |
teronukua | patio |
teroxutini [terošutini] | mediodía |
texarhini [tešaÌini] | picar |
tiamu | fierro, hierro |
tikuilichi | lagartija |
tinakua | calentura |
tíndi | mosca |
tinguixurhini [ti‚guišuÌini] | arrodillarse |
tinharakua [ti‚arakua] | calentura |
tiosta | templo, iglesia |
tirhindikua [tiÌindikua] | arete |
tirhipani [tiÌipani] | colgar |
tiriapu | elote |
tisïki [tisÄki] | velludo, peludo |
tisïmikua [tisÄmikua] | bigote, barba |
tisïmikua jukari [tisÄmikua jukari] | barbón, barbudo |
tisïrhikuarhiti [tisÄÌikuaÌiti] | velludo, peludo |
tixatani [tišatani] | prender lumbre |
toma chixukua [chišukua] | tomate |
ts’amé | coyote |
ts’auapiti | delgado |
ts’éjkuni | probar, calar |
ts’emuni | probar el sabor |
ts’eritani | medir |
ts’eritarakua | medidor, medida |
ts’irakua | lombriz |
ts’irapini | estar frío |
ts’irapintani | enfriarse, refrescarse |
ts’irari | frío |
tsajpani | tostar |
tsakapindu | pedregal |
tsakapu | piedra |
tsánda | sol |
tsandini | hacer calor |
tsanguanhini [tsa‚gua‚ini] | palpitar |
tsanguarani [tsa‚guarani] | brincar |
tsanharhikua [tsa‚aÌikua] | sueño |
tsanharhini [tsa‚aÌini] | soñar |
tsápki | gavilán |
tsarhantani [tsaÌantani] | colar |
tsarharakua [tsaÌarakua] | cedazo, cernidor |
tsepuni | picar |
tserhukua [tseÌukua] | frente |
tsikakuarhini [tsikakuaÌini] | doblarse |
tsikákuni | doblar |
tsikata | gallina |
tsikata jatakua | gallinero |
tsïkiata [tsÄkiata] | cesto |
tsikini | brotar |
tsikintani | brotar, retoñar |
tsikintsti | retoño |
tsimani | dos |
tsinapini | curar |
tsïnchini [tsÄnchini] | tirarse, perderse |
tsïndi [tsÄndi] | viuda, viudo |
tsinharhini [tsi‚aÌini] | despertarse |
tsintani | resucitar, revivir |
tsïntsïkata [tsÄntsÄkata] | muro, pared |
tsïntsïri sïnicheri [tsÄntsÄri sÄnicheri] | encía |
tsintskua | resurrección |
tsípa | mañana |
tsïpambiti [tsÄpambiti] | amarillo |
tsipikua | vida |
tsipikuarhini [tsipikuaÌini] | alegrarse, divertirse |
tsipini | estar alegre |
tsípiti | crudo, vivo |
tsïreri [tsÄreri] | masa, harina |
tsíri | pulga, maíz |
tsirintsirijkuni | temblar |
tsïtani [tsÄtani] | tirar, perder |
tsítantani | resucitar a otro |
tsitárani | exprimir |
tsïtsïki [tsÄtsÄki] | flor |
tsïtsïsï [tsÄtsÄsÄ] | avispa |
tskandini | resbaloso |
tskanduni | resbalarse |
tskijkurha [tskijkuÌa] | miserable, avaro |
tsúkua | estornudo |
tsúmba | pestaña |
tsumindi | esquina |
tsúni | estornudar |
tsúntsu | olla |
tsuntsu ióndera | jarra |
tsuparhini [tsupaÌini] | chupar |
tsurumbini | zarza |
tukuru | tecolote |
tumbi | soltero, joven, mancebo |
tumina | dinero |
túpu | ombligo |
turhikata [tuÌikata] | garrapata |
turhipiti [tuÌipiti] | negro |
turhiri [tuÌiri] | brasa, carbón |
tuskuni | enterrar |
uacharhitakua [uachaÌitakua] | sarampión |
uájpa | hijo |
uakasï [uakasÄ] | buey |
uámba | marido, esposo |
uanaakurhani [uanäkuÌani] | pasearse |
uanákuni | cruzar |
uandajpani | saludar, hablarle |
uandajtsïkpini [uandajtsÄkpini] | predicar |
uandakua | palabra |
uandakuntani | acusarlo, descubrirle un secreto a una persona |
uandanhiakuarhini [uanda‚iakuaÌini] | afligirse |
uandanhiata [uanda‚iata] | tristeza |
uandani | hablar |
uandantani | avisar |
uandantskua | historia |
uandanuntani | despedirse |
uandari | hablador |
uandatsikuarhini [uandatsikuaÌini] | rezar |
uandauandamiti | persona que platica mucho |
uándikpiti | homicida |
uandikuni | matar |
uandikuti | matador |
uandontskuarhini [uandontskuaÌini] | platicar |
uandontskuarhita [uandontskuaÌita] | plática |
uanhamukuni [ua‚amukuni] | orilla |
uánikua | muchos |
uanojtakuni | rebasar |
uanokuni | cruzar |
uaparhikua [uapaÌikua] | cedro |
uarhamukuni [uaÌamukuni] | afilar |
uarhani [uaÌani] | bailar |
uarhasï [uaÌasÄ] | camote |
uarhiiti [uaÌiiti] | mujer |
uarhikua [uaÌikua] | muerte |
uarhini [uaÌini] | morir |
uarhiperakua [uaÌiperakua] | pelea, guerra |
uarhipini [uaÌipini] | pelear |
uarhiri [uaÌiri] | muerto, cadáver |
uarhokua [uaÌokua] | red para pescar |
uarhoni [uaÌoni] | pescar |
uarotani | sacudir, rozar |
uasïsï [uasÄsÄ] | murciélago |
uatsotakua | cerca de madera |
uatsotani | cercar |
uauapu | abeja |
uauapu k’eri | abeja grande, abejón |
uauarhini [uauaÌini] | sacudir |
uaxakani [uašakani] | sentarse |
uaxantsïkua sapichu [uašantsÄkua sapichu] | banquito |
uaxantsïkua[uašantsÄkua] | silla, asiento, banco |
ueenakuarhu [uënakuaÌu] | principio |
ueénani [uënani] | principiar |
ueenani anapu [uënani anapu] | primero |
ueerani [uërani] | salir a un viaje |
uekajchakua | collar de mujer |
uekamini | caer en el agua |
uekani | querer |
uekorhini [uekoÌini] | caer |
uekperakua | amor |
uekpini | amar |
uekuá | lágrima |
uembini | querer mucho a una persona |
uéramani | en la salida, en la orilla de un pueblo |
uerandu jupindi | huérfano |
ueráni | llorar |
uérani | salir de la casa |
uexurhini [uešuÌini] | año |
uíchu | perro |
uikixkandani [uikiškandani] | izquierda |
uinani | recio |
uinatani | envolver |
uinhamarhini [ui‚amaÌini] | exigir |
uinhapikua [ui‚apikua] | poder, fuerza |
uinhapini [ui‚apini] | fuerte, tener fuerza |
uinhapiti [ui‚apiti] | fuerte |
uiniarhani [uiniaÌani] | llenarse en el estómago |
uinirani | llenar |
uiniri | lleno |
uiramu | laja |
uirhijpini [uiÌijpini] | rodar |
uirhipiti [uiÌipiti] | redondo |
uiriani | correr |
uiriari | corredor, persona que corre |
uiriatani | hacer correr, corretear |
uirikani | asar |
uitsakua | zacate |
uitsindikua | ayer |
uitsindikua chuskuni | anteayer |
uixujtsïtakua [uišujtsÄtakua] | peine |
ujchakurani | bendecir |
úkua | trabajo, obra, quehacer |
ukua enga enkargarinhaka [ukua e‚ga e‚kargiri‚aka] | ministerio |
úkuri | tlacuache |
umirhukuni [umiÌukuni] | ahogarlo |
umirhuni [umiÌui] | ahogarse |
úni | hueso, hacer, poder |
untani | armar, componer |
untskantani | adornar |
upaskuni | sumirlo, hundirlo |
úrakua | utensilio |
uraperantani | blanquearlo |
urapiti | blanco |
urhani [uÌani] | jícara |
urhi [uÌi] | nariz |
úrhuata [uÌuata] | zapote |
urhukata [uÌukata] | molido |
urhuni [uÌuni] | moler |
urhuri [uÌuri] | molendero |
utasï [utasÄ] | todavía |
utuksï [utuksÄ] | concha, caracol |
uxuta [ušuta] | llaga |
xakuá [šakuá] | quelite |
xanharani [ša‚arani] | caminar, andar |
xanharapani [ša‚arapani] | caminando |
xanharu [ša‚aru] | camino, calle |
xanirani [šanirani] | marchitar |
xanirani [šanirani] | marchitarlo |
xanoata [šanoata] | granizo |
xapó [šapó] | jabón |
xaramita [šaramita] | bofe, pulmón |
xarhantani [šaÌantani] | aparecer |
xarhatani [šaÌatani] | mostrar, hacer aparecer |
xarhiani [šaÌiani] | nadar |
xárhini [šáÌini] | temprano |
xarhiperani [šaÌiperani] | agriar, leudar |
xarhipini [šaÌipini] | agrio (ponerse) |
xarhipiti [šaÌipiti] | agrio |
xarhisï [šaÌisÄ] | rata |
xatini [šatini] | tarde |
xenchákuarhini [šenchákuaÌini] | gatear |
xengua [še‚gua] | capulín |
xepiti [šepiti] | perezoso, flojo |
xerentani [šerentani] | descomponer, derribar |
xeretani [šeretani] | alborotar |
xexakua [šešakua] | chicle |
xexani [šešani] | masticar |
xirhimikua [šiÌimikua] | cosquillas |
xukani [šukani] | regañar |
xukuparhakua [šukupaÌakua] | ropa |
xukuparhakua p’irani [šukupaÌakua p'irani] | desnudarse |
xukuparhantani [šukupaÌantani] | vestirse |
xúmu [šumu] | neblina |
xunhanda [šu‚anda] | resina |
xunhanda k’uajtsïtakua [šu‚anda k'uajtsÄtakua] | copal |
xurhata [šuÌata] | algodón |
xurhijki [šuÌijki] | curandero |
xuxumarhata [šušumaÌata] | rocío |
![]() Maxwell Lathrop, lingüista que vivió entre los purépecha de Michoacán, aprendió su idioma y en 1973 publicó el Vocabulario del Idioma Tarasco. Fuente: VOCABULARIO DEL IDIOMA PURÉPECHA |
La lengua purépecha se habla en el estado de Michoacán, México. Es considerada una lengua aislada, sin relación con otras mesoamericanas.
Existen variantes dialectales según su localización: Lacustre, Central, Serrana, Ciénaga, que mantienen un elevado grado de comprensibilidad.
El orden más común de la gramática es: Sujeto-Objeto-Verbo. Palabras largas, conteniendo muchos sufijos e incluso más de una raíz, son habituales. Las vocales que se encuentran al final de las palabras muchas veces son sordas o se omiten totalmente.
Según el censo general de población y vivienda del año 2000, existían 121.409 hablantes purépechas, de los cuales 109.361 se encontraban en el estado de Michoacán.
|