![]() |
|
Lengua Pemón. Diccionario Pemón - Español
Pemón | Español |
Pemón | Español |
---|---|
A’chy | Hermana mayor (sólo la hermana menor debe usar esta palabra). |
Achimikö | Hormiga |
Achitun | Aire, viento. |
Ada´Wö | Tu suegro o tu tío, utilizado por ambos sexos al dirigirse a una yerna o sobrina. |
Adakon | Tu hermano o hermana a una persona menor (es decir de mayor a menor). |
Adan | Piojo |
Adaro e'marikmapai e'dai | Quiero casarme contigo |
Adepötorü | Tu papá |
Aderü | Tu cuñada (entre ellas). |
Aiko! | Lo siento! |
Aikosane! | Que pena! |
Ailo | Chao, hasta luego, adiós. |
Ailönpe? | De veras? |
Aimutun | Blanco (a). |
Airö | Adiós |
Aka’so! | Qué pasó! |
Ake | No. |
Akumikato | Investigar |
Akuminkada | Observar, detallar, precisar. |
Akumütun | Gris |
Ama’de | Ladrón |
Ama’non amörö | Tu eres bonita |
Amamon | Hermosa, linda |
Amamon'ke | Fea |
Amanon | Bonita, bella, linda. |
Amanon wiriki | Linda muchacha |
Amäy | Mamá o madre |
Amäy Non | Madre Tierra |
Amenukapö | Dibujo (tu) |
Amincha, mincha | Lejos |
Amö’rö | Tú (pronombre personal). |
Amö’rökon | Vosotros(as), ustedes. |
Amoine | Bonito, bello, lindo. |
Amoine amörö | Tu eres bonito |
Amörö kru tesenyamasen! | Tú si hablas! |
Amu´nek | Egoísta |
Anay tanchirö | Espiga de maíz |
Antö porüman | Ya estamos llegando |
Anüdan win? | Quiénes? |
Anük adesek? | Cuál es su nombre? |
Anukin mö´rö? | Quién es? |
Anünkada (ipanpe) | Te amo (mucho) |
Anüntok | Levantar, coger. |
Anüwin? | Quién? |
Apa | Abuelo, su nieto |
Apa´chy | Tu hermana, se le dice a una persona mayor. |
Apetöy | Tu amigo o amiga (lo utilizan ambos sexos) |
Apikatoda paken nai? | Te puedo ayudar? |
Apitok | Agarrar |
Apö | Fuego |
Apönnök | Silla |
Apötönüto | Resistencia |
Apötöpöchy | Te amo |
Apötöpök e’day | Te quiero |
Aputopo e'daï, eday apötöpö! | Te amo! |
Apütöpök Edaik Tewanpaik | Te quiero mucho |
Aragüaney | Igual |
Aray | Araña |
Arepanpök! | Rápido! |
Arimaraka | Perro |
Ariwonnöto | Libertad |
Ariwonto | Libre |
Arö | Llevar |
Arönin | Progreso |
Arönin/Epököron | Escala |
Arötok | Superación |
Atïyimü | Tu esposo. |
Atötöwin? | Dónde? |
Atüntö pay audepü | De dónde vienes? |
Atuntonapak etön? | A dónde vamos? |
Auchimpe | Felicidad |
Auchimpe e:nöto | Fiesta |
Auchimpe ekö | Sé feliz |
Auchin | Alegría |
Auwarö | Malo |
Auyepü | Vienes |
Auyepükon | Vosotros(as) vinisteis , ustedes vienen. |
Awarö | Feo, malo |
Awarö pe me'dai | Son malos o malas |
Awasaka | Playa, arena. |
Aweku | Dulce |
Ayukato/Ayukanöto | Amanecer |
Cayilon | Árbol de tronco deforme |
Chëïma | Teniendo |
Chikaichörö | Proporción |
Chïrikö | Estrella |
Chïrikoton | Estrellas |
Chirökö | Pequeño, enano. |
Chirömpan | Luz del sol |
Chiröwarö (Pemón Kamarakoto) | Ahora |
Chiyapö | Enano. |
Chochy | Iglesia |
Chukupiyu | Amarillo |
Chuwiyu | Rojo(a). |
Cuasuk denapö | Cariaquito morado |
Dai | A través de (postposición) |
Dairon pe | Verdad |
Dairönpe Tauredamö | Digo la verdad. |
Dak | A (postposición). |
Dakare | Hasta (postposición) |
Dakon | Hermano |
Dakonon | Hermanos |
Daktai | Cuando |
Dannak | Hacia adentro (postposición) |
Dare | Con (postposición). |
Dare | Hoja (de árbol) |
Darïku | Flor |
Darïku Aimutun | Flor Blanca |
Daröwö | Vida |
Dasak | Entre (postposición) |
Dau | En, dentro (postposición). |
Dawere | A través de, según (postposición). |
Dekaton | Alma, espíritu. |
Dempatá | Cara |
Denna | Dedo |
Dennake ikusa | Hecho a Mano |
Dennätö | Manos |
Denuton | Ojos |
Deuna | Nariz |
Dewan | Barriga |
Dewandenäpö | Corazón |
Dompato/petoy | Amistad |
Dono, yono | Debajo (postposición). |
E:mado | Prototipo |
E:madope Serenka | Primer canto |
E:madoton | Ancestral |
E:madoton Ikarötöpay | Raíces ancestrales |
E:menukato/I:mekanto | Escribir |
E:pümün | Siembra |
E:to/E:nöto | Ser/Estar |
E’mada sörö | Voy a pagar |
E’nepe inna man | Estamos enfermos. |
Edai | Soy |
Ekün | Animal |
Enë | Animal |
Enkupay eday Roraima poná | Quiero subir al Roraima |
Enkutöuwamö | Estás mintiendo. |
Ennakine | Holgazán, perezoso, flojo (a) |
Ennakinipe edai! | Qué flojera! |
Ennato | Comprar |
Enta’ nantok nai? | Hay comida? |
Enta’ napai e’ daik | Quiero comer |
Entanantök | Comida |
Entanato/E´tananto | Comer |
Epicharu | Bembón. |
Eporü | Encontrar |
Eruwo | Paloma pequeña |
Esenupapai e'dai | Quiero estudiar |
Ï: yamö’rö | Ellos o ellas |
I:ku:to | Poder |
I’yepü | Viene |
Ichorita | Fermentación |
Ikara | Raíz |
Ikaraton | Raíces |
Ikö | Hediondo |
Ikonekanin | Artesano |
Ikonekasa waküpe | Creación divina |
Ikonekato | Esculpir |
Ikonekatu:kato | Remodelar |
Iköparu | Agua podrida, hedionda, sucia. |
Ikotoy? | Cuál es tu apellido? |
Ikowankanin | Vida |
Iku:nan | Artistas |
Ikunin | Genio |
Ikusa/Yekonekasa | Arte |
Ikuto | Medir |
Imenü | Pintura, tintura, color |
Imenukasa irüsa | Petroglifo |
Imenuton tönamasen | Pinturas sagradas |
Inna Penai! | Sí, de verdad! |
Ïnna! | Sí! |
Inna, iwanpe edai | Sí, tengo hambre |
Intön | Tío. |
Ipampe | Mucho, bastante, demasiado. |
Ipay tapu | Techo |
Ipökörörön | Tercera |
Ipöpe kiarimam | Sabrosa comida |
Ipöpe kiarinchi | La comida está muy sabrosa |
Íporunin | Innovación |
Ipötö E:Nöto | Amor |
Ipu:nin | Inteligente |
Ipu:to | Inteligencia |
Ipükórön | Glifo |
Ipunin | Sabio |
Itarün tuna | Agua profunda |
Ítekaton | Imagen |
Itekaton muruntö | Guerrero |
Itenmenu | Colores |
Iteperu | Fruto |
Itepürüpö | Desnutrido, huesudo. |
Itöpütü | Ir |
Itöy | Sabana |
Itöypon | Gran Sabana |
Itüyita | Gran Sabana |
Iwanpe mendan? | Tienes hambre? |
Iwarka | Mono capuchino |
Ka' poy yepü | Vengo del cielo o del firmamento, del infinito. |
Ka! | Qué eso! |
Ka:kak | Cacao |
Ka´K | Cielo |
Ka’tekek. | Hábil, creativo. |
Kachiri | Bebida alcohólica elaborada con masa de yuca amarga y batata roja. |
Kai | Hacia |
Kaikuse | Jaguar |
Kaipun-pe (Pemón Kamarakoto) | Gran |
Kaiwono | Lucero de la mañana |
Kamá | Que traga |
Kamakö | Lectura |
Kamanin | Lector |
Kamï | Chinchorro, hamaca |
Kanaima | Criminal peligroso. |
Kapüy | Luna |
Kapüy Darïku | Flor de Luna |
Kapüy Dekaton | Alma de Luna |
Karawa | Plato |
Karunto/Karünötok | Llorar |
Kasupara | Machete |
Katuru | Nube |
Kauchik | Golondrina |
Kiari | Alimentos |
Ko’ wai | Abuela |
Komi | Frío |
Komike edai | Tengo frío |
Komikeman pata | Hace frío |
Konö | Lluvia |
Konsera | Paz |
Kowamä-pe | Al atardecer. |
Kowannöto | Bienestar |
Kowanto | Morada |
Kowantok pötöpöchy | Amo la vida |
Kricha | Grillo |
Ku’to/Kunöto | Bañar |
Kuineman pata | Hace calor |
Kumarakapay | Pájaro brinca piedras parecido a las golondrinas. Les dicen “tijeretas”. Nombre indígena de San Francisco de Yuruaní. |
Kumato/Kumantok | Enamorar |
Kurai, Kurat | Cerbatana |
Kuray | Hombre, varón. |
Kuray mö´rö e:pümünto punin | Hombre que sabe sembrar |
Kuretak | Entre ( postposición, verbos de movimiento) |
Kusari | Venado |
Ma ‘nunto | Baile |
Maikan | Zorro |
Maikatok | Guardar |
Maikuri | Tapir |
Makoy | Diablo |
Manen | Problema |
Manünnöto | Danza, baile |
Manüntök/Manúnnöto | Bailar |
Masad | Zancudo |
Mayin-kunin | Chismoso, Calumniador |
Mekoro | Negro, color para personas. |
Mere | Bebé |
Mere kumasa | Joven enamorada |
Merú | Salto de agua |
Miá toukin | Cinco |
Mó ekö! | Cállate la boca! |
Mo:enöto | Tranquilidad |
Mö’rö | Él, ella (pronombre personal). |
Moine | Mozo, lindo |
Moine'ke | Feo |
Morok | Pez |
Morokdama | Peces |
Moronkato/Mörönkanto | Descansar |
Morotopoi adenküme | Después vas a subir |
Mure | Niño |
Muresan, mureton | Niños |
Müröntö | Fuerte, poderoso, valiente. |
Müta | Boca |
Nai | Durante (postposición). |
Nanike' edai | Tengo miedo |
Nari´k | Malo, corrupto. |
Nary | Crepúsculo |
Në’to | Traer |
Non | Tierra |
Non mukoton | Hijos de la tierra |
Nosanton | Edad, anciana |
Nunkö | Mosquito |
Nurö | Vivo, despierto. |
Ö:dailötonwin? | Cuántos? |
Ö:tauya? | Qué dices? |
Ö:Tökay? | Como? |
Ö:warainowin? | Cuál? |
Ödairö itepek senök? | Qué precio tiene eso? |
Oik adeseik? | Cómo te llamas? |
Öinö | Olla |
Ok clailo wey tuse etön? | A qué hora salimos? |
Ök dailö itepek? | Cuánto cuesta? |
Ök? | Qué? ¿cómo? |
Ökö! | Cuidado! |
Oköi | Serpiente, culebra |
Öktukay medan? | Cómo estás? |
Öktukay? | Cómo? |
Opök auchi? | Qué haces? |
Pa´ta seru | Naturaleza |
Pana | Oreja |
Papay | Papá o padre. |
Parakarí | Licor fermentado hecho con torta de casabe y tostada de yuca. |
Parau | Mar |
Paraura | Paralauta (primate extinto) |
Pasankekai ipanpé | No fastidies más |
Pata akuminkanan | Exploradores de la naturaleza |
Pata ariku | Jardines |
Pata sak | Humano |
Pekayupan | Calvo, pelón. |
Pekepe | Caro |
Pekepe man | Muy caro |
Pemompe | Humanismo |
Pemon nokonekapö | Arte pemón |
Pemón | Gente, persona. |
Penanne ennawadase | Entrenar |
Penanne seremance | Hasta mañana |
Peretekuk=Sapo | Sapo |
Pichu | Beso |
Pikatöton | Beneficios |
Piridaw | Saludable |
Poi depü... | Vengo de… |
Poito | Sobrino |
Ponto | Ropa, vestimenta |
Poro | Por (postposición). |
Potöröto | Dios |
Potöruto Maimu | Mensaje de Dios |
Pu’dai | Río abajo |
Pumui | Ají picante |
Pupay | Cabeza |
Püröu | Flecha |
Püsau | Vaso |
Püta | Pies |
Ra´To | Tormenta |
Räto | Pulpo |
Re:mato | Leer, mirar. |
Rëutatök/reutanto | Sentar |
Rïkutun | Negro, color para animales o cosas. |
Röra | Verde |
Röriwa | Verde azulado. |
Rume | Hijo, hija |
Sakaika | Martín Pescador |
Saköne | Dos |
Saköröröne | Cuatro |
Salto Kamá | Salto que traga a la gente |
Sare, sere, sire | Aquí |
Se:manto | Gratitud |
Se’nuwato/Se´nawantök | Aprender |
Sempoto | Nacer |
Seniminkato/Seniminkantök | Pensar |
Sennakamato/Sennakamantok | Trabajar |
Sentuma! | Perdóname! |
Sentumakö | Disculpa |
Senupato/senupanto | Estudiar |
Sere:pan | Plano |
Serenka | Canto |
Serenkato/Serenkantök | Cantar |
Setön | Nativo |
Seurawöne | Tres |
Sokoropano | Molesto, bravo (a) |
Söröwarö (Pemón Taurepan) | Ahora |
Söröwarö! | Ahora!... ¡Ya! |
Supara | Gallo, gallina |
Suraipe katapay | Vertical |
Suraipe nomporo | Horizontal |
Suraipeton katapay | Verticales |
Suraipeton nomporo | Horizontales |
Sutapösena etü | Voy a orinar |
Ta’rimansen | Desarrollo |
Tamanuwa | Oso palmero |
Tanamaikno | Sinceridad |
Tanno ïpay | Cabezón |
Tanno Toron | Ave grande. |
Tanno-pe (Pemón Taurepan) | Gran |
Tapay | Pozo donde se reúnen los peces. |
Tapüy | Casa |
Tarikan | Sonrisa |
Tarikato/Tarikanto | Reír |
Tarö | Aquí |
Tata:rikasen | Sonriente |
Tauchipato/Tauchimpantök | Alegrar |
Tawara | Cuchillo |
Tenamai-tesen | Honestidad |
Tepai | Desde (postposición). |
Tepose | Durante |
Tepuy | Montaña, cerro |
Tesennakamasen | Trabajador, hacendoso. |
Tetaripasen | Alcohólico |
Tewankena | Barrigón |
Tïnichen | Bebida |
Tinyakamantok | Evolución |
Tïpikatöy | Bondad |
Tiyarun irök | Cambiar |
Tiyarun kamato | Replantear |
To wakürö | Amada o Amado |
To wenepüsa | Soñadores |
Tö yepü | Vienen |
Tö:k | Piedra |
Töipan | Duro |
Tokonekasen | Creación |
Tönö | Impresión |
Tönötönto | Impresiones |
Töpaikena | Ingenio |
Töponken Tapüy | Casa del criollo. |
Törön | Pájaro |
Toron tapösenke | Pájaro sagrado/ ave sagrada |
Töto/Tönto | Ir |
Töukin | Uno, único |
Tu:rata rume | Hijo de la selva. |
Tu:Ratak | Manglar |
Tu:röta | Bosque |
Tuamarö | Paz |
Tuauken | Flota |
Tuich! | Hola! |
Tukowansen | Humanidad |
Tukuy | Colibrí |
Tuma | Sopa |
Tuná | Agua |
Tuna Aweku | Agua miel |
Tuna eninpay | Quiero un vaso de agua |
Tuna eninpay medan? | Quiere beber agua? |
Tuna nipay e:nöto mokanin. | Saciar sed |
Tuna nipay edai | Tengo sed |
Tuna Pun | Hielo |
Tünümükü:sen | Esperanza, fe. |
Tupake | Creatividad |
Tüpü | Monte, montaña. |
Tupusen | Conocimiento |
Tureta | Montaña grande. |
Tutöpüse | A escala |
Tuwary | Pobre |
Unmüy | Suegro |
Unopü | Esposa |
Upay Chipö | Cabello (Mi), Mi Pelo. |
Upetöy o Apetöy | Amigo (a), compañero (a). |
Upichukak | Dame un beso |
Upy | Mi hermano (sólo la hermana mayor o menor debe decir esta palabra). |
Urume | Hijo (a). |
Uti’yimu | Mi esposo |
Utiyumü | Esposo |
Uwaküpe me'dai | Me gustas |
Uyawachirü | Mi novio (a) |
Uyonpaton | Mis hermanos |
Venezuela poi depü | Vengo de Venezuela |
Wa’nü | Suegra |
Wadara | Guacamaya |
Wak | A (postposición con términos de agua) |
Wakïri | Cariño |
Wakü | Bueno(a), noble. |
Wakü chïmö | Buena suerte |
Wakü itewan | Buen Corazón |
Wakü mayinton | Buenas noticias |
Wakü rükö | Bendición |
Waku wey | Hermoso día |
Waküdaw | Justicia |
WaKüpe auyesaman! | Bienvenido! |
Waküpe e:nöto | Paz |
Wakupe krü audesaman tanno tuy pona | Bienvenido a la Gran Sabana |
Waküpe kru’man | Muchas gracias |
Wakupe kuruman! | Gracias de antemano |
Waküpe mayukapüy | Buen día |
Waküpeman | Gracias |
Wakupemetön! | Feliz viaje! |
Waküperö Mapakay | Buenos días |
Waküperö me’datöu? | Cómo están? |
Waküperö medan? | Cómo está usted? |
Waküperö medatöu? | Cómo están ustedes? |
Waküröto | Placer |
Wana Pitönin | Hierba curativa |
Wanadak | Voy al baño |
Wanakapi | Zancudo de la selva. |
Wanok anempai e'dai | Quiero tomar cerveza o ron |
Waröpö | Noche |
Warpö | Tinieblas, oscuridad |
Wayare | Morral, bolso |
We’nunpai e’daik | Tengo sueño. |
Wekapüpay eday | Quiero defecar |
Wenunpay edai | Tengo sueño |
Wenunto/Wenunnötok | Dormir |
Wey | Sol |
Wey e:rusa o wey pa’kasa | Puesta de Sol |
Weyú | Luz |
Wïri kumasa | Mujer enamorada |
Wïry ta’töpösen | Mujer luchadora |
Wïy | Traga venado (Boa constrictor). |
Wiyú | Día |
Wö Tüpü | Casa de los espíritus |
Woi | Alrededor (postposición). |
Wok nai? | Hay bebidas? |
Wontay | Montaña pequeña |
Würüi | Mujer |
Yakunasa | Secado |
Yapikö | Abrázame, agárrame |
Yarimatö | Prosperidad |
Yawachirö | Mi novio(a). |
Yawachirö amörö | Eres mi novia |
Ye:nö | Venimos (para 2 personas). |
Ye:nokon | Venimos (para 3 o más personas) |
Ye:sa | Tenido |
Ye:to | Tener |
Ye:tok/yenönto | Venir |
Ye’ set | Cuñado |
Ye’ruk | Cuñada |
Yekusa | Escultura |
Yen | Lugar donde viven |
Yennaton | Manos (mis) |
Yenu dau ikupüda | Imaginación |
Yepü | Vengo |
Ye'se | Mi nombre, es mi nombre |
Yesec | Cuñado, manera para llamar a un amigo. |
Yesek mörö Venezuela | Mi nombre es Venezuela. |
Yesek mörö | Mi nombre es... |
Yeserenkato | Canción |
Yombaton | Familia |
Yompotoman | Tengo familia |
Yöy tapösenke | Árbol sagrado |
Yöy yeuku | Savia (de los árboles) |
Yöy/yei | Árbol |
Yu:rö | Yo (pronombre personal). |
Yu’rö mö´rö | Yo estoy |
Yu’röto | Somos (para 2 personas) |
Yu’rotokon | Somos (para 3 o más personas) |
Yumá | Alimento |
Yuroro | También |
Yuröto | Nosotros(as), cuando se trata de dos personas. |
Yurötokon | Nosotros(as), cuando son tres o más personas. |
La lengua Pemón pertenece a la rama Guayana de la familia Caribe.
En mayor número de sus hablantes se encuentra en la Gran Sabana, región localizada en el macizo de las Guayanas (sureste de Venezuela -Estado Bolívar-, Guayana y Brasil -Roraima-).
Tiene tres dialectos con voces muy similares, mutuamente inteligibles:
Vocales:
Fuertes (abiertas) | A, E, O. |
Débiles (cerradas) | I, U. |
Media abierta | Ä, Ë, Ï, Ö, Ü. |
Número:
Para indicar pluralidad se usan terminaciones:
-ton, -kon, -san, -on. |
Mure (niño). Muresan, mureton (niños). |
Negación:
Generalmente se utiliza la partícula -pra |
Kricha pra ichi: "no hay grillos" (grillo no hay). |
Adjetivos:
Invariables según género o número. Usualmente preceden al substantivo que determinan.
Aimutun arimaraka: perro blanco. |
Posposiciones:
No se utilizan preposiciones, sino posposiciones:
Yei-yono: "bajo el árbol" (literalmente "árbol-bajo"). |
Fuentes:
http://gransabanayroraima.blogspot.com.ar
https://ambienteubv.wordpress.com
https://sites.google.com/site/idiomapemon