![]() |
|
Mixteca. Diccionario Mixteco - Español
Mixteco | Español |
Mixteco | Español |
---|---|
an, chiɨ | o (conjunción) |
andɨvɨ | cielo |
andɨvɨ | cosmos |
andɨvɨ nundoo | nave espacial |
andɨvɨ taa | astronauta |
anduxin | año pasado |
añu | alma |
añu | sentimiento |
avɨon | avión |
chaa | tocar un instrumento |
cha'a | bule |
cha'a | chinche |
cha'a | guaje |
chacha | cabello (de planta o maíz) |
chaka | pescado |
chaka | pez |
chakatu | añadir |
chaku…ini | comprender |
cha'ma | capullo |
cha'ma | pulmón |
cha'ma, kaxin | machucar |
cha'ma, vita | suave |
chanuu | atravesar |
chanuu | cruzar |
chata'an | conectar |
chata'an | unir |
cha'vi | liendre |
cha'vi | pagar |
chayika | obligar |
chee | importante |
chee, yata | viejo |
chelu | becerro |
chi | porque |
chi | porque sino |
chɨ | hacia |
chii | barriga |
chii | debajo |
chii | dentro |
chi'i | clavar |
chi'i | cocinar |
chi'i | golpear |
chi'i | plantar |
chi'i | sembrar |
chi'i | untar |
chii, ini | estómago |
chii, tɨxin | estómago |
chɨ'ɨn | mofeta (zorrillo) |
chɨ'ɨn | zorrillo |
chɨ'ɨn | zorrino |
chi'iyo | cocer |
chikaa | poner objetos |
chikaa, skɨvɨ | meter |
chikasɨ | cubrir |
chɨkɨn | higo chumbo (tuna) |
chɨkɨn | tuna |
chɨkɨn, ndɨkɨn | pepa |
chɨkɨn, ndɨkɨn | pepita |
chikua'a | medir |
chikua'a | pesar |
chikua'a | trazar |
chikuiti | juntar |
chikuiti | recoger cosas |
chinda'a | empujar |
chindee | apoyar |
chindee | ayudar |
chindee, kanchia'vi | saludar |
chindɨkɨ | cornear |
chindikun | perseguir |
chindɨyɨ, chinduxi | enterrar |
chindi'yu | encerrar |
chinduu | ponerse acostado |
chinduu | ponerse sentado |
chɨ'nki | piña de encino |
chisa'yɨ | esconder |
chisa'yɨ | ocultar |
chisitu'un | prometer |
chiso | apuntar |
chiso | tercio |
chita | avispa |
chita | canasta |
chɨta | plátano macho |
chɨta, ndika | plátano |
chita'nu | doblar |
chitasɨ | embrujar |
chite'e | pellizcar |
chite'e | picotear |
chitu | huraño |
chixe'e | axila |
chixiyo | retirar |
chɨ'yo | nido |
Chiyo Kanu | Teozacualco |
chɨ'yo, kɨtɨ, kuɨso | hervir |
choko | hormiga roja |
choo | cangrejo |
cho'o | pulga |
cho'o! | vámos! |
choxini | estrella |
chuku | piojo |
chukun | mosca |
chukun xiñu | moscón |
chukun yaa | mosco |
chunaa | pagarse |
chunduxi | sepultar |
chunsava | compartir |
chunsava, te'nde sava | dividir |
chusɨ | cruz |
chuun | gallina |
chu'un | atención |
chu'un | cuenta |
chu'un ichi | encaminar |
chu'un kuka | peinar |
chuun sayu | lechuza |
chu'un tachi | inflar |
chu'un xini | concebir (ideas) |
chu'un, chikaa | echar |
chu'un...ini | dar atención |
chu'va | hamaca |
chuxi | leña delgada |
chuxi | palito |
chuxi | palo pequeño |
Dioxi, Yandioxi | Dios |
España, Ñuu Sa'an | España |
ɨ | secreto |
i, yɨ | él (persona) |
icha | césped |
icha | pasto |
icha, ndayo'o | zacate |
ichi | autoridad |
ichi | camino |
ichi | permiso |
ichi | sed |
ichi | vez |
ichɨ | seco |
ɨchɨ | machete |
ichi cha'a | por acá |
ichi chii | por ahí |
ichi ini | por adentro |
ichi ninu | por arriba |
ichi sɨkɨ | por encima |
ichi vee | por abajo |
ichi xata | por atrás |
ichi, xii | secarse |
ichi, ya, xa'a | por |
idi, ixi, xini | cabello |
idu | ciervo |
idu | venado |
ɨɨ | esposo |
ɨɨ | sagrado |
ɨɨ | santa |
ɨɨ | santo |
ɨi, ika...ini | delicado |
ɨɨn | alguien |
ɨɨn | el (artículo indefinido) |
ɨɨn | nueve |
ɨɨn | un |
ɨɨn | una |
ɨɨn | uno |
ɨɨn cientu | cien |
ɨɨn ɨɨn, ta | cada |
ɨɨn ni, ɨɨn nuu | igual |
ɨɨn nuu | unido |
ɨɨn un | junto a |
ɨɨn | la (artículo indefinido) |
ikan | allá (fuera de la vista) |
ikan | aquello (fuera de la vista) |
ikan | ese (lejos) |
iku | campo |
iku ñuu, kiuun | anteayer |
ina | perro |
ina tɨkue'e | perro rabioso |
indika | de veras |
indoso | pechos |
ini | adentro |
ini | dentro (interior de algo) |
i'ni | hacer calor |
ini nda'a | palma de mano |
inka | próximo |
ɨnka | otro |
inu | cigarro |
iñu | espina |
iñu | seis |
i'ñu | hace tres días |
isa | elotillo |
isa | pasado mañana |
isu | venadito |
ita | flor |
ita ka'yu | dalia |
ita ndiyi | flor de muerto |
ita ndɨyɨ | cempasúchil |
ita ndɨyɨ | damasquina |
ita saa | siempreviva (planta) |
ita xkɨyɨ | flor blanca |
ita yɨkɨn | flor de calabaza |
ita, yɨkɨn | tierno |
itin | izquierdo |
itin | ocote |
itin | pino |
itu | milpa |
itun | arbusto |
itun, karro | coche |
itun, yutun lo'o | planta |
iva | Dios padre |
iva | padre de familia |
iva, yuku kuii | hierba |
ivi | petate |
ɨvi | personas |
ixi | lana |
ixi | vello |
ixi nduchi | pestaña |
ixi nuu | barba |
ixi yu'u | bigote |
ixi, idi | pelo |
iya | ácido |
iya | agrio |
ɨyo | peligro |
ɨyo, kue'e | peligroso |
iyu'u | cobarde |
ka | más |
kaa | acero |
kaa | allá |
kaa | campana |
kaa | cencerro |
kaa | fierro |
kaa | hacha |
kaa | hierro |
kaa | metal |
kaa | metálico |
kaa | ser (criatura) |
kaa | vísera |
ka'a | barato |
ka'a | de balde |
ka'a | resultado |
ka'a | sin resultado |
kaa kuaan | cobre |
kaa kuaan | oro |
kaa, …un | ese (esa) |
kaa, kanda, kande, kuncha, kunde, kuu | estar |
kaa, ku'va | hora |
kaan | acostumbrar |
kaan | agujerar |
kaan | perforar |
ka'an | anunciar |
ka'an | hablar |
ka'an | reclamar |
ka'an ndaa | jurar |
ka'an nda'vi | implorar |
ka'an tuku | repetir |
ka'an xaa | hablar fuerte |
ka'an xe'e | susurrar |
kacha | malacate |
kacha | regar |
kachanuu | esparcir |
kachanuu, teta'an | distribuir |
kachi | algodón |
kachi | decir |
kachi | relatar |
kachi'i | tropezar |
ka'in tɨɨ | pegar |
kaka | andar |
kaka | cal |
kaka | caminar |
kaka | marchar |
kaka | moverse (fenomenos naturales) |
kaka, kua'an | irse |
kakan | pedir |
kakan | poner huevos |
kakan | solicitar |
kakan ya'vi | cobrar |
kakanchaa | empeñar |
kakanta'vi | orar |
kakanta'vi | rogar |
kakanta'vi, kanda'vi | suplicar |
kakatu'un | preguntar |
kaki | comer |
kakɨ'ɨ | hipo |
kakɨ'ɨ, kuiko | cargar |
kakɨ'ɨ…ini | tener hipo |
kakin | colocar |
kakin, siki'in | tirar |
kakɨtɨ | inflamar |
kaku | nacer |
kakuachi, sitaya'vi | acusar |
kama, lɨɨ | liso |
kama, numi, yachi | rápido |
ka'mi | fumar |
ka'mi, kayu | quemar |
kana | brotar |
kana | cantar (el gallo) |
kana | declive |
kana | invitar |
kana | llamar |
kana | resultar |
kana, , kanaxin, nda'ɨ | gritar |
kana, kuun | producir cosecha |
kanaa | pelear |
kanaa | quejar |
kanaa | reñir |
kanakava | caerse |
kananchaa | insultar |
kanataa | invocar |
kanaxaa | adorar |
ka'ncha, kaxa | cortar |
ka'ncha...ini | desanimar |
kanchaa | ahogar |
kanda | aguantar |
kanda | mover |
kanda | rebotar |
kanda | tembrar de miedo |
ka'nda | romper |
kanda añu | palpitar |
kanda, ñɨ'ɨn | temblar |
ka'ndɨ | germinar |
ka'ndɨ | reventar |
ka'ndɨ, sika'ndɨ | explotar |
kandichi | estar de pie |
kandichi | poner parado |
kandichi | ponerse de pie |
kandichi, kakuɨñɨ, ndokuɨñi | pararse |
kandii, ndikandii | sol |
kandita | parar objetos |
kandixa | convencer |
kandixa | creer |
kandixa, kandatu | obedecer |
kandoo | rebasar |
kanduu | adelantar |
kani | apuñalar |
kani | largo |
kani | parar |
kani | pegar golpes |
ka'ni | cazar |
ka'ni | fiebre |
ka'ni | matar |
ka'ni | sudor |
kani, sa'a | construir |
kanɨɨ | baboso |
kanɨɨ | viscoso |
kani'in | avanzar |
kani'in | elevar |
kani'in | hallar |
kani'in, ndani'in | alzar |
kanu | desbaratar |
kanu | ser importante |
ka'nu | cortar (cosas largas) |
ka'nu | grande |
ka'nu | lastimar |
kanu…ini | confiar |
kanuu | avergonzar |
kaña | salir los dientes |
kaña | salir los retoños |
kaña | travieso |
kaña | brotar agua |
ka'ñu | ofrecer |
ka'ñu | rogar a alguien |
kañu'un tokondu'u | codorniz |
karro | auto |
karro | autobús |
karro | automóvil |
karro | camión |
karro | carro |
kasa | cuñado |
kasi | impedir |
kasɨ | cancelar |
kasɨ | cerrar |
kasɨ | interrumpir |
kasɨ | prohibir |
kasɨ | tapar |
kasi yu'u | callar |
kasini | almorzar |
kasini | desayunar |
kasukun | nuca |
kasun | asarse |
kasun | tostarse |
kata | cantar |
kata | comezón |
kata | escarbar |
kata | excavar |
kata | tener comezón |
katɨ | derramar |
katu | escapar |
katu | parir |
katu nda'a | aplaudir |
katu nda'a | dar manotazo |
katu nda'a | dar palmadas |
katu nda'a | manotazo |
katu nda'a | palmada |
katu xiin | estar de lado |
katundee | estar boca abajo |
katunduva | estar boca arriba |
katu'ni, ku'ni | amarrar |
katuu | estar acostado |
katuu | estar tirado |
ka'un, chee | gran |
ka'un, ndu'u | gordo |
kava | dar vuelta |
kava | peña |
kava | peñasco |
kava | torcer |
kava | velar |
kava | vuelta |
ka'va | sediento |
Kava Kua'a | Peña Colorada |
kava yɨñu'un | honrar |
kavi | poder |
ka'vi | contar |
ka'vi | grave |
ka'vi | leer |
ka'vi | numerar |
ka'vi | número |
ka'vi, skua'a | estudiar |
kaxa | derribar |
kaxa | golpear a alguíen |
kaxa | tumbar |
kaxa, tɨvɨ | soplar |
kaxa, xindeche | aventar |
kaxaan | ser útil |
kaxaan | útil |
kaxi | comer (con pan o tortillas) |
kaxi | doler la cabeza |
kaxi | saber de comida |
kaxiin, iin | estar parado |
kaxin | claramente |
kaxin | estornudar |
kaxin | humedad |
kaxin | sonar |
kaxin, chichin | mamar |
kaxin, kaxin | frialdad |
kaya | ahorrar |
kaya | aumentar |
kayu | toser |
ka'yu | marcar |
ka'yu, ndika'yu | pintar |
kayun | arder |
kee | salir |
kee | soplar el viento |
ke'e | afuera |
ke'e | en el patio |
kee staa | comer bien |
kee, kunu | correr |
kendo | quedarse |
kendo | sobrar |
keta | salir con alguien |
keta, kɨ'vi | entrar |
keta'an | ser igual |
kexa'a, teta'a | empezar |
ki'in | coger |
ki'in | ir |
ki'in | recibir |
ki'in | tomar |
ki'in | tomar algo |
ki'in xika | alejar |
ki'in, tɨɨ | agarrar |
kikaa | comenzar |
kiku | coser |
kiku | remendar |
kimi | estrella de mar |
kindaa | calmar (el dolor) |
kindaa | cortar (frutos) |
kindaa | quitar el dolor |
kindaa | rebajar |
kindaa, kiosondaa | quitar |
kini | malo |
kɨnɨ | cochino |
kɨnɨ iñu | puerco espín |
kini xaan, kua'an xaan | ser malo |
kɨnɨ, kuchi | cerdo |
kɨnɨ, kuchi | marrano |
kɨnɨ, kuchi | puerco |
kinyɨɨ | luchar |
kɨsɨ | cántaro |
kɨsɨ | olla |
kɨsɨ | sacudir |
kɨsɨ | tinaja |
kiti | coraje |
kiti | grosero |
kiti | salvaje |
kɨtɨ | animal |
kɨtɨ | macho |
kɨtɨ ndee | mula |
kɨtɨ ndiso | bestia |
kɨtɨ nducha | animal acuático |
kitu | bordar |
kiuun | antier |
kɨvɨ | día |
kɨvɨ | nombre |
kɨvɨ nduu | entremeter |
kixaa | llegar |
kixaa chiñu | trabajar |
kixaa kanu | festejar |
kixaa ka'nu | alabar |
kixaa ka'nu | respetar |
kixaa nami | juzgar |
kixaa nani | arreglar asunto |
kixaa nduva'a | maltratar |
kixaa nundo'ova'a | castigar |
kixaa vii | poner en orden |
kixaa vii | preparar |
kixi | venir |
kixin | pegajoso |
kixio | quitarse |
ko, sundi | pero |
koko | quemarse |
koko | tragar |
kokon, u'gua | espeso |
ko'lo | guajolote (pavo) |
ko'lo | guanajo |
ko'lo | pavo |
kondito | cuidar |
kondito | velar muertos |
kondo'o… ini | pensar en alguíen |
kondo'o…ini | considerar |
koni | guejolota |
koo | culebra |
koo | haber |
koo | serpiente |
koo | víbora |
ko'o | absorber |
ko'o | beber |
ko'o | plato |
ko'o | tomar (beber) |
ko'o | traste |
ko'o | trasto |
koo kaa xɨ'to | vívora venenosa |
koo kanɨɨ | babosa |
koo kuxi | arco iris |
koo te'yu | crótalo (víbora de cascabel) |
koo te'yu | víbora de cascabel |
ko'o tindoo | platillo |
koo yɨkɨ, nchee | caracol |
koo yuchi | lagarto |
koo yuchɨ | cocodrilo |
ko'o yuu | molcajete |
ko'o yuu | pila |
koo, chakoo | vivir |
ko'o, chaku | existir (verbo) |
koruu | tórtola |
koso | montar |
koso | regar plantas |
koso | rociar |
kosota'an | poner encima |
koto | atender |
koto | ayudar (en atender) |
koto | mirar |
koto | saber mucho |
koto | visitar |
kototuni | probar |
kotoyu'u | espiar |
kotuni | comprobar |
kotuni | confirmar |
kotuni | definir |
kotuni | ser definitivo |
kotuni...ini | entenderse |
kotuni...ini kixaa nani | llegar a acuerdos |
kotu'va | estar preparado |
koxiuu | mediodía |
koxnuu | guiar |
koxnuu | ir adelante |
koyo | caer (frutos o encima de algo) |
koyo | rascar |
koyo | vaciar |
ko'yo, ndo'yo | pantano |
ko'yo, ñuu ko'yo | mexicano |
koyu'vi | temer |
ku va'a | buenas tardes |
ku va'a | buenos días |
ku va'a | hola |
kuaa | anochecer |
kuaa | ciego |
kua'a | colorado |
kua'a | derecha |
kua'a | rojo |
kua'a ka | mayor parte |
kua'a, kini | mucho |
kua'a, kini, ni | bastante |
kua'a, taxi | dar |
kuaan | amarillo |
kuaan | pálido |
kua'an | seguir |
kuaan, sata, ki'in | comprar |
kua'an, siin | continuar |
kua'anuu | prestar |
kuachi | chicos |
kuachi | culpa |
kuachi | delito |
kuachi | guerra |
kuachi | pecado |
kuachi | pelea |
kuachi | problema |
kuachi, vali | pequeños |
kua'ini | ser tarde |
kuaka | sentimental |
kuaku | llorar |
kuaku | reir |
kualia | comadre |
kuanducha | ser bautizado |
kuanka'nu… ini, saka'nu…ini | perdonar |
kuanta'vi | aceptar |
kuanta'vi | admitir |
kua'nu | crecer |
kuañu | pisar |
kuañu, ndikuañu | ardilla |
kuasun | envidia |
kuasun..ini | tener envidia |
kuatiñu | ocupar |
kuatiñu | usar |
kuatiñu, kunukuachi | servir |
kuatu'un | agradecer |
kuatu'un, xata'an…ini | gustar |
kuaxa | volver |
kuayu | caballo |
kuchaku | estar vivo |
kuchi | bañarse |
kuchi | madurar |
kuchi | mascar |
kuee | despacio |
kuee | despacio |
kuee | después |
kuee | lento |
kuee | poco a poco |
kue'e | bravo |
kue'e | enfermedad |
kue'e | mal |
kue'e | podrido |
kue'e kava ini | dolor |
kue'e kaxin | resfriado |
kue'e kayu | tos |
kue'e kayu ichi | tos ferina |
kue'e kivi, ka'ni | calentura |
kue'e kuun | diarrea |
kue'e nduña | vómito |
kue'e nuu | mal de ojo |
kue'e saxin | disentería |
kue'e se'e | parto |
kue'e xaan | tisis |
kue'e xaan | tuberculosis |
kue'e xi'i yɨ'ɨ | mal de corazón |
kue'e xiti, sai | catarro |
kue'e xnu'un | paludismo |
kue'e yɨkɨ | dolor de huesos |
kue'e yu'u | espanto |
kue'e, kini, ndasi | feo |
kuenta | como |
kueyaa | estar flaco |
kuichanuu | desparramar |
kuii | aguado |
kuii | claro (líquido) |
kuii | limpio (líquido) |
kuii | pelarse |
kuii | verde |
kuika | rico |
kuiko | acarrear |
kuikondoo | rodear |
kuikonuu | pasear |
kuikonuu | viajar |
kuikonuu | viaje |
kuikonuu, nastutu | recorrer |
kuikun | prender |
kui'na | ladrón |
kui'na, taa xaan | diablo |
kui'na, xa'u'u | satanás |
kuɨnɨ | absolutamente |
kuɨnɨ | corto (de ideas) |
kuiña | abrir |
kuiña | destapar |
kui'ña | ladrar |
kuiñi | jaguar |
kuɨñɨ | celoso |
kuɨñɨ | delgado |
kuɨñɨ | hinchazón |
kuɨñɨ | tigre |
kuiso | ruido |
kuisonchaa | arrebatar |
kuita | cansar |
kuita...ini | desmayar |
kuita…ini | cansarse |
kuixin | tibio |
kuixin, xikɨyɨ | blanco |
kuiya | año |
kui'ya | humilde |
kui'ya | sencillo |
kui'ya..ini | débil |
kuka | peine |
kuka'nu | estar aumentado |
kukua'a | abundante |
kukua'a | ser abundante |
kukuachi | despedazar |
kukuachi | desquebrajar |
kukuee | estar bien |
kukuee | estar en calma |
kukuee | tardar |
kukue'e | contaminado |
kukue'e | echar a perder |
kukue'e | estar contaminado |
kukui'ya'...ini | estar débil |
kukui'ya…ini | estar triste |
kukun | grueso |
kumasi ga | escaso |
kumasi ga | estar escaso |
kumasi, kumasi ga | faltar |
kunani | llamarse |
kunchuku | sentado |
kundaa | cuidar |
kundaa | resistir |
kundakoyo | estar colgado |
kundatu | esperar |
kunda'vi | amor |
kunda'vi | compasión |
kunda'vi | empobrecer |
kunda'vi...ini | amar |
kunda'vi…ini | estimar |
kunda'vi…ini | tener compasión |
kundee | aguantarse |
kundee | ganar |
kundee…ini | vencer |
kundiso | cargar (en el hombro o espalda) |
kundiso | llevar en el hombro |
kundiso | traer |
kundiso, nakuaka | llevar |
kundixi | ponerse la ropa |
kundɨxi | vestirse |
kundixin | amanecer |
kuni | anoche |
kuni | ayer |
kuni | estar a punto de |
kuni | punto |
kuni | saber |
ku'ni | exprimir |
ku'ni | ordeñar |
kunɨ | querer |
kuni so'o | hacer caso |
kuni so'o | oír |
kuni so'o, chaku…ini | entender |
kuni so'o, kunso'o | escuchar |
kuni, koto | conocer |
kuni, koto | ver |
kuni, nandɨ'ɨ | necesitar |
kuni, ta'an | sentir |
kuni'i | cargar (con la mano) |
kuni'i | traer en la mano |
kuni'i | tratar |
kuni'i, kunchaka, ñava'a | tener |
kuni'i, kunda'a | llevar en la mano |
kunu | hondo |
kunu | huir |
kunu | tejer |
kunu nchaa | abrazar |
kunu, sɨkɨ ve'e | techo |
kunuu | dedicar |
kunuu | estar encima |
kuñu | carne |
kusama | comer (al medio día) |
kusɨɨ | alegre |
kusɨɨ | feliz |
kusɨɨ viko kaku | feliz |
kusɨɨ…ini | estar alegre |
kusɨkɨ | jugar |
kusun | dormir |
kutakaa | colgar |
kutaku | sobrevivir |
kutɨɨ | agarrarse |
kutɨɨ | sostener |
kutiñu | estar ocupado |
kutu | apretado |
kutu, ta'vi | arar |
kutuni | ser seguro |
kuturɨɨ | chicharra |
kuturɨɨ | cigarra |
kuu | fallecer |
kuu | ocurrir |
kuu | ser |
ku'u | enfermo |
ku'u | estregar |
kuu, ndɨɨ | acabarse |
kuu, ndoo, kindoo | quedar |
kuu, xindɨ'ɨ | terminar |
kuu...ini | anticipar |
kuun | caer (la lluvia o agua) |
kuun | cuatro |
kuun | dar (plantas o árboles) |
ku'un | contener |
ku'un | estar adentro |
ku'un | ponerse |
kuun savi | llover |
kuun yu'va | nevar |
kuun, ndee, nuu | bajarse |
ku'un, sikundɨxi | vestir |
ku'uun...ini | descuidar |
ku'va | hermana (del hombre) |
ku'va | hermano (de la mujer) |
ku'va | manera |
ku'va | medida |
ku'va | tiempo |
kuvi | morir |
ku'vɨ | doler |
ku'vɨ | enfermarse |
ku'vɨ | hermana (de la mujer) |
kuxaa | alcanzar |
kuxaa | extender |
kuxaa | suficiente |
kuxi | arco |
kuxi | descomponer (la comida) |
kuxi | mohecer |
kuxi, tuu, tiin | picar |
kuxi'in | desnivelado |
kuxi'in | estar de acuerdo |
kuxi'in | estar desnivelado |
kuxi'in | ser aconsejado |
kuxini | cenar |
kuxio | apartarse |
kuxio | remover |
ku'yu | crujir |
lakua | pus |
la'la | andrajoso |
la'la | roto |
lantu lili | noños |
lapa | cáscara delgada |
lapa | hollejo |
lapa | pellejo |
lapa | piel quemada |
lasu | trenza |
latu | arado |
latun, luvi | hermoso |
latun, luvi, tɨlɨ | bonito |
laxan | chachalaca (ave) |
leke | huesudo |
leko | bíceps |
leko, leso burru | liebre |
lelu | codero |
leso | conejo |
li'i | gallo |
liki | pájaro carpintero |
lɨkɨ | corto |
litu | cabrito |
litu | chivito |
lɨ'vɨ | resbaloso |
lonchi | maguey cocido |
lo'o | por favor |
lo'o, xaku, tɨ'lɨ | poco |
lulu | chico |
lu'lu | botón (de flor) |
lu'lu | capullo (de flor) |
lulu, lo'o | pequeño |
lusu | rata |
lusu | ratón |
maa | mismo |
maa ɨɨn ni | solo uno |
maa ɨɨn ni | uno solamente |
ma'a, ma'a ichi | dónde |
ma'an | mapache |
ma'na | sueño |
mani | puro |
mani | solo |
mani, niña | sola |
mani, nɨñɨ | siempre |
ma'ñu | en medio |
masana | manzana |
meke | cerebro |
meke | sesos |
mi'i | desperdicio |
mini | lago |
mini | laguna |
minu | epazote |
musu | mozo |
na | ellas |
na ichi | por dónde |
na, navi, nava | cuál |
na, saña, nde'e | nosotros (formal) |
na, saña, ye'e | yo (informal) |
naa | mismos |
naa | perderse |
na'a | gentes |
naa ini | olvidar |
naa ini, ndindoso ini | olvidar |
naa...ini | admirar |
na'an | recordar |
nachiso | contestar |
na'ichi | resecar |
na'in | calma |
na'in | queto |
na'in | silencioso |
nakacha | lavar |
nakani...ini | arrepentirse |
naka'vi | contar de nuevo |
nakaxi | elegir |
nakaxi | escoger |
nakoo | preparado |
nakua'a | devolver |
nakua'a | entregar |
nakuatu | rezar |
nakuni | reconocer |
naku'u | afilar |
nama | amole |
nama | defender |
nama | jabón |
nama | pared |
nama | proteger |
nama | rescatar |
nama, na, nuu | cuándo |
nama, sama | cambiar |
nana | madre |
nana | mamá |
nana chiso | suegra |
nana lina | madrina |
nana uu | madrastra |
nandaa | un rato |
nanda'a | lavarse las manos |
nanda'a, stinda'a | casarse |
nanda'a, tinda'a | casar |
nandi'i | al rato |
nandi'i, ɨɨn nuu ni | rato |
nani | largos |
nanu | adónde |
nan'u, ndoo | grandes |
nanuu | abrazarse |
naña | chayote |
na'ña | higuerilla (planta) |
nasa | cuánto |
nasaa | cómo |
nasa'a | reconstruir |
nasa'a | rehacer |
nasama | intercambiar |
nasama | trasladar |
nasikaa | peinar cosas |
nasitutu | recoger |
nasitutu | rejuntar |
nata'vi | resquebrajar |
nata'vi, teta'an | repartir |
nava | para que |
navi, unku | quién |
naxiko | revender |
naxista, ti'vi | barrer |
nayuu | lamer |
nbaa | compadre |
nchaa | azul |
nchaa | costar |
nchaa, kanu | valer |
nchaka | resistól |
nchaka, nɨɨ | todo el día |
nchaka, sɨkɨ | pegamento |
ncho'o | chupamirto |
ncho'o | chuparrosa |
ncho'o | colibrí |
ncho'o | picaflor |
nda | cual |
nda | ellos |
nda, ndavi, unku | qué |
ndaa | a nivel |
ndaa | breve |
ndaa | breve tiempo |
ndaa | exactamente |
ndaa | ixtle |
ndaa | nivel |
ndaa | plano |
ndaa | subirse |
ndaa | verdaderamente |
ndaa | verdadero |
nda'a | mano |
nda'a | pata delantera |
nda'a | rama |
nda'a | seña |
nda'a kua'a | mano derecha |
nda'a sati | mano izquierda |
nda'a yuku | hoja |
ndaa, kaa | subir |
ndaayuu | turquesa (piedra presiosa) |
ndachi | volar |
ndachu | por qué |
ndai | martajar |
nda'i | chillar |
nda'i | ladrar |
nda'ɨ | barro mojado |
nda'ɨ | cantar (el pájaro) |
nda'ɨ | lodoso |
nda'ɨ | piar |
nda'ɨ | regañar |
ndai, nducha minu | caldo |
ndaka, ndaku | siguiente |
ndakaa | llave |
ndaki | áspero |
ndakɨ | entero (no fino) |
ndakɨ | rasposo |
ndaku | allá adelante |
ndaku | escoba |
ndaku | imitar |
ndaku | parecer |
ndaku | pozole |
ndasi | afeminado |
ndasi | marica |
ndasi | maricón |
ndasi | miedoso |
ndasi | puto |
ndasɨ | obstruir |
ndata | abrirse |
ndatɨ | sombra |
ndatiñu | posesión |
ndatiñu | trasto |
ndatiñu, ña'a | cosa |
ndatu'un | acordar |
ndatu'un | discutir |
ndatu'un | platicar |
ndava | arrojarse |
ndava | brincar |
nda'va | apagar |
nda'va | borrar |
ndava, kanda | saltar |
ndava, nde'e | duro |
ndava, yutun tɨnduu | morillo |
nda'vi | pobre |
nda'vi | triste |
nda'vi, suchi nda'vi | huerfano |
ndaxa'a | auxiliar |
ndaxa'a | ayudante |
ndaxin | desamarrar |
ndaxin | desatar |
ndayo'o | maloja |
ndayo'o | rastrojo |
ndayoso | mano de metate |
ndayoso | metlapil |
ndayu | mole |
nda'yu, nda'ɨ | lodo |
ndee | averiguar |
ndee | insistente |
ndee | perssitente |
ndee | poder (verbo) |
nde'e | cantar (el grillo) |
nde'e | fuerza |
nde'e | mirar |
nde'e | observar |
nde'e | tocar (el timbre) |
nde'e | verse |
nde'e kua'a | cereza |
nde'e tɨtuu | capulín |
nde'e tɨtuu | cerezo |
nde'e trasnu | durazno |
nde'e va'a | corregir |
nde'e, ndinuni | furtemente |
nde'e, ni'in | fuerte |
ndee...ini | arriesgado |
ndenda | aparecer |
ndene'e, nandi | adiós |
ndene'e, nandi | hasta luego |
ndetatu | descansar |
ndeyu | comida |
nde'yu | mexcla |
ndeyu'u | confesar |
ndɨ ɨɨn | cada uno |
ndichi | ejote (judía) |
ndichi | judía (ejote) |
ndichi | sabio |
ndichi xini | sabedor |
ndichi, ndichi xini | inteligente |
ndichi, yɨɨ | difícil |
ndii | venir de nuevo |
ndi'i | toda |
ndi'i | todo |
ndika | veras |
ndika ja'a | mamey |
ndika xa'a | zapote mamey |
ndika, tu'un ndaa | verdad |
ndɨkaa | tender |
ndɨka'a | león |
ndɨka'a | puma |
ndika'i | manchar |
ndika'i | revocar |
ndikaleya, na'ña | lagartija |
ndikava | hundirse |
ndikava | irse a pique |
ndɨkava | caer |
ndɨkɨ | cuerno |
ndɨkɨn | cebolla |
ndɨkɨn | semilla |
ndɨkɨvɨ | cada día |
ndiko, kaxin | moler |
ndiko, ndikoñɨ | regresar |
ndɨko…ini | calmarse (por enojo) |
ndikoo | levantarse |
ndɨkua'yɨ | langosta (del mar) |
ndɨkuɨtɨ | completamente |
ndɨla, sɨkɨ so'o | arete |
ndinchaa | brillar |
ndɨnduu, nduu | ambos |
ndinuni lo'o | apurado |
ndinuni lo'o | con fuerza |
Ndinuu | Tlaxiaco |
ndɨsu'ma | alacrán |
ndɨsu'ma, korchuku | escorpión |
nditivi | limpiar |
nditu'un | contar relatos |
nditu'un, kaxi, kaxinu'un | avisar |
ndituvi | tembrar de frío |
ndituvɨ | tener calentura |
ndive'e | hace rato |
ndɨvɨ | blanquillo |
ndɨvɨ | entar otra vez |
ndɨvɨ | huevo |
ndɨvɨ kuaan | yema de huevo |
ndɨvɨ kuixin | clara de huevo |
ndixi | bebida alcohólica |
ndɨxɨ | vino |
ndɨxɨ tɨka'ya | vino tinto |
ndɨxɨ xaan | alcohol |
ndɨxɨ xaan, nducha kuɨñɨ | aguardiente |
ndɨxɨ yavi, tidi | mezcal |
ndixin | visible |
ndɨxin | ala |
ndɨxɨn | elote |
ndixi'yu | chivo |
ndixi'yu sɨ'ɨ | cabra |
ndɨyɨ | cadáver |
ndɨyɨ | difunto |
ndɨyɨ | finado |
ndɨyɨ | muerto |
ndɨ'yɨ | grano |
ndɨyɨkɨ | caracol marino |
ndɨyɨkɨ | caracola |
ndi'yu | estar cerrado |
ndo | ustedes |
ndoko | despertar |
ndoko | zapote |
ndoko iñi | anona (fruta) |
ndoko kuaan | zapote amarillo |
ndoko skɨyɨ | zapote blanco |
ndoko tuu | zapote negro |
ndoo | caña |
ndoo | derecho |
ndoo | directo |
ndoo | recto (justo) |
ndoo | reponer |
ndo'o | adobe |
ndo'o | parar de repente |
ndo'o | sufrir |
ndo'o | tenate |
ndo'o…ini, ndɨ'ɨ…ini | pensar |
ndoso | cacique |
ndoso | ídolo |
nducha | agua |
nducha | bebida |
nducha ii | agua bendita |
nducha kua'a | tepache |
nducha kuixin | pulque |
nducha nuu | lagrima |
nducha ñɨɨ | mar |
nducha ñɨɨ | océano |
nducha tata | jarabe |
nducha vixi | refresco |
nducha'a | salsa |
nduchi | fríjol |
nduchi | ojo |
nduchi ava | haba |
nduchi ini | riñón |
nduchi tɨluu | arveja |
nduchi tɨluu | chícharo |
nduchi tɨluu | guisante |
nduku | buscar |
nduku | intentar |
nduku | leña |
nduku ña'an | buscar pleito |
nduku ñu'un | investigar |
ndukundee | apurarse |
ndundoo | limpiar de nuevo |
nduña | vomitar |
ndusu tu'un | alfabeto |
ndututu | reconciliarse |
ndututu, nataka | reunirse |
nduu | convertir |
nduu | de día |
nduu | los dos |
ndu'u | robusto |
nduva | caer (cosas o personas) |
nduva | desplomar |
nduva | rayo del sol |
ndu'va | llano |
ndu'va | olor penetrante |
ndu'va | valle |
nduva ndusu | papaloquelite (planta) |
Ndu'va Sitaka | Vergel |
nduva taya'a | pata de gallo (arruga) |
nduva'a | recuperarse |
nduva'a, sinda'a, sinduva'a | mejorar |
nduvi | alba (día) |
nduvi, iña | mañana |
nduxaa | volverse |
nduxan | calzado |
nduxan | zapato |
nduxan, chauu | huarache |
nduxi | carne de pollo |
nduxi | engreído |
nduxi | miel |
nduxi | poner |
nduxi | ser vanidoso |
nduxi | vanidoso |
nduxi ndoo | miel de caña |
nduxi ñuñu | miel de abeja |
nduxɨ yavi | aguamiel |
nduxi yoko | miel del panal |
nduxi, lɨɨ | pollo |
nduxia | pozol |
nduxin, xkɨyɨ | claro |
nduyu | estaca |
nduyu kaa | clavo |
neñu koo | zarzamora |
ni | ni |
ni ɨɨn | ningún |
ni ɨɨn | ninguna |
ni ɨɨn | ninguno |
ni, ni'in | usted |
nɨɨ | entero |
ni'in | encontrar |
ni'in | heredar |
ni'in | necio |
ni'in | obtener |
ni'in | opuesto |
ni'in | recio |
nɨ'ɨn, kua'a | mudo |
ni'in…ini | ser necio |
ni'in…ini | ser opuesto |
nima | espíritu malo |
nima | anima |
nima, añu | corazón |
ni'na | duende |
ni'na | fantasma |
ni'ni | caliente |
nɨnɨ | seguramente |
nɨnu | arriba |
nɨñɨ | mazorca |
nɨñɨ | sangre |
niñu | noche |
niñu va'a | buenas noches |
nkaa, koo | morar |
nukava | acostarse |
nukoo | sentarse |
nukuayɨ | escalera |
nukuka | palmilla |
nuku'un | recuperar |
nuku'un, kixa ka'nu | celebrar |
nuku'un...ini, indika'an...ini | acordarse |
numi | cerca |
nunaa | abrir cosas |
nundaa, numi, yachi | pronto |
nundika | platanar |
nundoo | barca |
nundoo | barco |
nundoo | batea |
nundoo | canoa |
nundoo | maquila |
nundoo | nave |
nundoo | piragua |
nundo'o | castigo |
nundo'o | dificultad |
nundo'o | sufrimiento |
nundoo kuayu | pesebre |
Nunduva | Oaxaca |
nunduva, ñuu nunduva | oaxaqueño |
nuni | maíz |
nu'ni | manojo |
nunuñuu | encina (carrasco) |
nuña | desocupado |
nuña | estar abierto |
nuña | estar desocupado |
nusu'va | nogal |
nuu | adelante |
nuu | adonde |
nuu | ante |
nuu | azabache |
nuu | cara |
nuu | clase |
nuu | delante |
nuu | donde |
nuu | en |
nuu | encima |
nuu | más que |
nuu | negro |
nuu | prisa |
nuu | tener prisa |
nuu | tipo |
nuu kaña kandii | oriente |
nuu kee kandii | poniente |
nuu luchi | muy negro |
nuu soko | hombro |
nuu, chɨ | a (hacia) |
nuu, mañ'u, tɨkuɨ | entre |
nu'un ñaa | ignorancia |
nuxii | rifle |
nuyaa | carrasco |
nuyaa | encino |
nuyaa kuaan | encino amarillo |
nuyaa tuu | encino negro |
nuyoo | carrizo |
nuyuchi | fresno |
nuyuxia | bosque |
nuyuxia | jungla |
nuyuxia | ocotal |
nuyuxia | pinar |
nuyuxia | selva |
ña | ella |
ña | ese (cerca) |
ña | señora |
ña lulu, suchi lili | niña |
ña ña'a | novia |
ña ña'nu | anciana |
ña suchi | muchacha |
ña ta'an | paisana |
ña tasɨ | bruja |
ña, ña ɨ'ɨ | mujer |
ñaa | alla (cerca) |
ñaa | aquello (cerca) |
ñaa | oscuro |
ña'a | el (fruto u objeto) |
ñaa xini | ser tonto |
ñaa xini | tonto |
ña'a | ellos (frutos u objetos) |
ña'an | mujer de la calle |
ña'an | puta |
ña'an | ramera |
ña'an | sucio |
ña'an | temprano |
ña'an | ven |
ña'an lulu | señorita |
ñakuasun…ini | ser envidioso |
ñakui'na | ladrona |
ñakuxi, kuxi | flojo (que no aprieta) |
ñakuxi, xuxan | perezoso |
ñama | ágil |
ñama | ligero |
ñama | totomoxtle |
ña'mu | batata |
ña'mu | camote |
ñanga | chiste |
ñani | hermano (del hombre) |
ñani se'e | primo |
ñani ta'an | prójimo |
ñani uu | medio hermano |
ñani, ta'an | amigo (del hombre) |
ña'nu | mayor |
ña'nu | respetado |
ña'nu | viejo (usado) |
ñaña | sepultura |
ñaña | tumba |
ñɨɨ | arruga |
ñɨɨ | cuero |
ñɨɨ | cutis |
ñɨɨ | piel |
ñɨɨ | sal |
ñɨɨ | tener arrugas |
ñɨ'ɨn | polla |
ñɨ'ɨn | temascal |
ñɨñɨ | granizo |
ñɨtɨ | arena |
ñukuii ina | zorro |
ñuma | cera |
ñu'ma | humo |
ñunu | mochila |
ñunu | red |
ñunu, yoyu'u | bozal |
ñuñu | abeja |
ñutaa | temblor |
ñutaa | terremoto |
ñuu | ciudad |
ñuu | lugar |
ñuu | media noche |
ñuu | menear |
ñuu | pueblo |
ñuu | vida |
ñu'u | suelo |
Ñuu Chiaa | Santa Catarina Estecla |
Ñuu dee (Lugar de gente valiente) | Huajuapán de León |
ñuu estila, ñuu sa'an | castellano |
Ñuu Kaa | Putla |
Ñuu Kaxndo'o | Jamiltepec |
Ñuu Ko'yo | ciudad de México |
Ñuu Ko'yo | Distrito Federal |
Ñuu Ko'yo | México |
Ñuu Ndɨyɨ (Lugar de muertos) | Mitla |
Ñuu Nɨa | San Maria Peñoles |
Ñuu Nunduva | ciudad de Oaxaca |
ñuu ra | guerrerense |
Ñuu Ra | Guerrero (estado) |
Ñuu Saa (Lugar de aves) | Totomihuacan |
ñuu sa'an | pueblo español |
ñuu sa'an, sa'an stila, ñuu nɨa | hispano |
ñuu savi | pueblo mixteco |
Ñuu Tuu Veñu'un Andɨvɨ (Lugar en el templo negro del cielo) | Tilantongo |
Ñuu Yoko | Pinotepa Nacional |
Ñuu Yuta Ndio'oan | ciudad de Puebla |
ñu'un | arrastrar |
ñu'un | electricidad |
ñu'un | fuego |
ñu'un | lumbre |
ñu'un | lumbre |
ñu'un | luz |
ñu'un | terreno |
ñu'un | tierra |
ñu'un kaxin, ñu'un vixi | tierra húmeda |
ñu'un kixin | barro |
ñu'un ni'ni | tierra caliente |
ñu'un ñitɨ | tierra arenosa |
ñu'un te'e, ñu'un ndaa | desierto |
ñuyɨvɨ | mundo |
oko | veinte |
oko uxi | treinta |
paletayu'aa | paleta de hielo |
pañu | rebozo |
pe'lo | pedazo |
pe'lo, sukun xa'a | tobillo |
pipi, yuxi | guajolotito |
ra | él |
ri, ru'u | yo (formal) |
rɨɨ | borrego |
rɨɨ sɨ'ɨ | borrega |
ro'o | tú |
sa | acabo |
sa | apenas |
sa | luego |
sa ɨɨ | bendecir |
saa | así |
saa | ave |
saa | pajarillo |
saa | pájaro |
sa'a | fabricar |
sa'a | hacer |
saa chii kuaan | calandria (pajarillo) |
sa'a kutu | asegurar |
sa'a ndeva'a | abusar |
sa'a ndeva'a | difamar |
saa tuu | zanate (ave) |
saa, nusa | entonces |
sa'an españa, ñuu sa'an, sa'an stila, ñuu nɨa, ñuu sa'an | español |
saaxin | calentarse |
sai, kue'e xiti | gripa |
sai, kue'e xiti | gripe |
saɨɨn | separar |
saka | amasar |
saka | juntarse |
saka | mezclar |
sakui'na | robar |
sa'ma | mantel |
sa'ma | servilleta |
sa'ma | tela |
sa'ma | trapo |
sa'ma, toto | ropa |
sami | garza |
sanchi | ceñidor |
sanchi | cinta |
sanchi | faja |
sancho ñɨɨ | cinturón |
san'da | pierna |
sandoo | asear |
saña | soltar |
saña'an | ensuciar |
sañɨɨ | olote (corazón de maíz) |
sasɨɨn | apartar |
sata | atrás de |
sata | en (sobre) |
sata | lomo |
sata | paloma |
sata | sobre |
sata, sɨkɨ | espalda |
satin | izquierda |
sava | a veces |
sava | algunos |
sava | medio |
sava | mitad |
sa'va | rana |
sava, uu | unos |
sava'ni ga | cualquier |
sava'ni ga | cualquiera |
savi ndɨ'ɨ | llovizna |
savi xaan | aguacero |
savi, dau, sau | lluvia |
savi, ñuu savi | mixteco |
saxin, se'e kua'a | sobrino |
se'e | interés (de dinero) |
se'e chani | nieta |
se'e chani | nieto |
se'e chani sukua | bisnieto |
se'e kasa | yerno |
se'e nda vi | primer hijo |
se'e nda vi | primogénito |
se'e nducha | ahijado |
se'e xanu | nuera |
se'e xito | prima |
se'e, de'e | hijo |
se'e, de'e sɨ'ɨ | hija |
sete | afeitar |
sete | rasurar |
sia | liberar |
sia | librar |
sia'an | sin nada |
sichi | secar |
sichichin | amamantar |
sichichin | dar de mamar |
si'i | femenino |
sɨ'ɨ | hembra |
sɨ'ɨ , ñasɨ'ɨ | esposa |
sɨɨ…ini | contento |
siin | diferente |
siin | extraño |
siin | rara vez |
siin | raramente |
siin | unos cuantos |
sɨɨn | aparte |
siin, mani | solamente |
siin, so | nada más |
sɨ'ɨn, xa'a | pata |
sikaa | bañar en temascal |
sika'an | persuadir |
sika'an, xindaku | aconsejar |
Sikachi | Ixcatlán |
sikanda | moverse |
sika'ndɨ | tronar |
sikasun | tostar |
sikasun, tavi | asar |
sikatu, nama | salvar |
sikee | cosechar maíz |
sikee | pizcar |
sɨkɨ | acerca |
sɨkɨ | sobre de papel |
sɨkɨ kava | panteón |
sɨkɨ nchaka | goma |
sɨkɨ sukun | collar |
sɨkɨ yuxiti | fosa nasal |
siki'in | lanzar |
sikita'an | reunir |
sikɨtɨ | hacer hervir |
sikɨtɨ…ini | hacer enojar |
sikɨtɨ…ini | ofender |
siko'o | emborrachar |
siko'o | embriagar |
sikua'a | aprender |
sikuchi | bañar |
sikuii | pelar |
sikuita | perder |
sikuku | llenar |
sikunu | corretear |
sikuun | producir |
sin chii | cintura |
sinda'a, nda'a | curar |
sinda'a, neñu | engordar |
sinda'va | extinguir |
sindaxi, ndaxi | mojar |
sindɨki | ganado |
sindɨko, ndiko | enfriar |
sindikoo, kani'in, ndakani'in | levantar |
sɨndoko | chicatana |
sɨndoko | hormiga arriera |
sindo'o | hacer sufrir |
sinduva'a | arreglar |
sinduva'a | componer |
sinu | acostar |
sinuu | bajar |
sɨ'ñɨ | horcón |
sisaa | enojar |
sita…tachi | respirar |
situ ini | suspirar |
situu | publicar |
situu | rodar |
siutu | cumplir |
siu'u | asustar |
sixin | cernir |
skaxi | alimentar |
skuanducha | bautizar |
soko | apetito |
soko | placenta |
soko | pozo |
soko, tama | hambre |
soo | cáscara |
so'o | agarradera |
so'o | asa |
so'o | desobediente |
so'o | oído |
so'o | oreja |
so'o | sordo |
so'o chika | asa de canasta |
so'o ndo'o | chimenea |
so'o tɨndo'o | asa de jarro |
staa ndɨxɨ | memela de maíz |
staxa'a | hígado |
staya | aflojar |
staya'vi | culpar |
sucha | nadar |
suchi | infante |
suchi kua'a | estudiante |
suchi sikua'a | alumno |
suchi yɨkɨn | bebé |
suchi yɨkɨn | nene |
suchi, lantu lili | niñez |
suku | envolver |
sukua, ixi sukua | ceja |
sukun | cuello |
sukun | estar alto |
sukun | garganta |
sukun | pescuezo |
sukun nda'a | muñeca (de la mano) |
sukun, kani | alto |
su'ma, ndo'ma | cola |
suni | también |
su'nu | blusa |
su'nu | camisa |
sutu | cura (sacerdote) |
sutu | padre (cura) |
sutu | sacerdote |
su'un | correcaminos (ave) |
su'va | contrario |
su'va | nuez |
suxia | resina |
suxia | resina de pino |
suxia kutu | resina de copal |
suxia nuyuxia | trementina |
suxin | calentar |
ta | el (líquido) |
ta | ellos (líquidos) |
ta, nu | si (afirmación) |
ta? | pero? |
ta…saa | como (comparación) |
taa | escribir |
taa | hombre (varón) |
taa | señor |
taa | varón |
ta'a | clavillo |
taa kua'a | hombre valiente |
taa kuña'nu | jefe |
taa kuu tuxi yutun | carpintero |
taa lulu, te lili | niño |
taa ña'a | novio |
taa ña'nu | anciano |
taa situ iku | campesino |
taa suchi | joven |
taa suchi | muchacho |
taa tasɨ | brujo |
taa tata | curandero |
taa tatan | médico |
taa xa'ni | carnicero |
taa xikonuu | vagabundo |
taa xikonuu | vagamundo |
taa xini | borracho |
taan | mañana (día siguiente) |
taan | meter objetos |
taan | temblar la tierra |
ta'an | amiga |
ta'an | compañera |
ta'an | familia |
ta'an | paisano |
ta'an | pariente |
ta'an | suceder |
ta'an | uno a otro |
ta'an ñani | compañero |
tachi | aire |
tachi | aliento |
tachi | bromista |
tachi | chistoso |
tachi | espíritu |
tachi | respiración |
tachi | viento |
tachɨ | remolino |
tachɨ kava nuu | tornado |
tachi, indusu | voz |
tachi, nima | espíritu |
ta'i | podrir |
taka | nido de pájaros |
tamarɨndo'o | tamarindo |
ta'mi, kuxa'an | oler |
ta'nda | romperse |
tasɨ, kue'e tasɨ | brujería |
tasu | halcón |
tata | padre |
tata | papá |
tata chiso | suegro |
tata lilu | padrino |
tata lilu kuni | padrino de confirmación |
tata lilu pila | padrino de bautizo |
tata lilu viko | padrino de boda |
tata uu | padrastro |
tatan | herbicida |
tatan | insecticida |
tatan | medicina |
tatan | remedio |
tatan | veneno |
tava | sacar |
tava...ini | decidir |
tavi | deber |
tavi | escaldar |
tav'i | labrar |
ta'vi | hendir |
ta'vi | herencia |
ta'vi | partido |
ta'vi | partir |
ta'vi | patrimonio |
tavi, katavi, kaxin | aplastar |
ta'vi, ndata | rajar |
ta'vi, ta'nu | quebrar |
taxan | rayo |
taxan | relámpago |
taxan | trueno |
taxi | mandar |
taxi | permitir |
taxin | cosechar (café o frutos) |
taxin | plantar árboles |
taya | aflojarse |
taya | disminuir |
taya | reducir |
tayu | asiento |
tayu | banco (asiento) |
tayu | silla |
te'e | cascára dura |
te'e | duro (de carácter) |
te'e | pezuña |
te'e | rastro |
tele | cachorro |
tele, ina lili | perrito |
tendatu | encargar |
tendi'i | todos |
texa yukun | tejamanil |
teyu | corazón de árbol |
teyu'u | besar |
tɨ | el (animal) |
tɨ | ellos (animales) |
ti'chi | iguana |
tɨchɨ | aguacate |
tɨchɨ vixi | higo |
tichuu | estar redondo |
tidaa ɨɨ | quetzal |
tɨ'e, tɨtu | máscara |
tɨɨ | pescar |
tɨɨ, kani'in | capturar |
tɨɨ…ixi xini | trenzar |
tiin | desperdiciar |
tiin | gastar |
tiin | malgastar |
tɨɨn | morder |
ti'iñu | espuma |
tɨka ini | tarántula |
tɨkaa | chapulín |
tɨkaa | langosta terrestre |
tɨkaa | saltamontes |
tɨkacha | polvo |
tɨkachi | cobija |
tɨkachi | sarape |
tɨkaka | cuervo |
tɨkaknu | nudo |
tɨkani | ovalado |
tikasun | totopo |
tɨkata | roña |
tɨkata, kue'e tɨkata | sarna |
tɨkava | ciruela |
tɨkaxin | lombriz |
tika'ya | uva |
tɨka'ya | vid |
tɨkayɨ | carbón |
tɨkɨvɨ | moco |
tɨkoo, xitaa ñama | tamal |
tɨkuaa | naranja |
tɨkuaa iya | limón |
tɨkuaa ñu'un | brasa |
tɨkuaa yuu | guayaba |
tɨkuañɨ | mosquito |
tɨkuañɨ | zancudo |
tɨkuchi | murciélago |
tikue'e | rabioso |
tikuii, nducha | líquido |
tɨkuɨtɨ | papa |
tɨkuɨtɨ | patata |
tɨkukuu | búho |
tɨkukuu | tecolote |
tɨkuva | mariposa |
tɨloo | redondo |
tiluxuu | glúteo |
tɨluxuu | nalga |
tɨluxuu | pompa |
tɨmi | abejorro |
tin (para palabras y frases), ta (para oraciones) | y (conjunción) |
tɨna'ma | granada |
tɨna'ma yɨkɨ | granada dulce |
tɨnana kua'a | jitomate |
tɨnana kua'a | tomate rojo |
tinana soo | miltomate |
tɨnana soo | tomate verde |
tɨnana, tɨnana kua'a | tomate |
tinchi, ndɨkoso li'li | grillo |
tɨnda'a, tɨndaku yavi | gusano de maguey |
Tɨnda'i | Tlapa de Comonfort |
tɨndaku | gusano |
tɨndɨ | antojar |
tɨndɨ | varios |
tɨndikɨ ñu'un | chispa |
tɨndo'o | jarro |
tindo'o ita | florero |
tɨndoto | grano (de la piel) |
tɨndoto | orzuela |
tɨndoto | perrilla |
tɨntɨkuaa, piña | piña (fruta) |
tɨnuu | tejocote |
tiñu | asunto |
tiñu | trabajo |
tiñu | uña |
tiñu komu | tequio |
tiñu komu | trabajo comunitario |
tioko | hormiga |
tiondo | galápago |
tiondo | tortuga |
tiondo nducha | tortuga marina |
Tisaa (Lugar de agua sucia) | Acatlán de Osorio |
tɨsɨ'i, kue'e tɨsɨ'ɨ | calambre |
tite'e | cucaracha |
tite'e yaa | cochinilla |
ti'vi | enviar |
tɨvɨ | descomponer |
tɨ'vɨ | chupar |
tɨxa'an | cazuela |
tixa'vi, taxa'vixiñ | gracias |
tixexe | meada |
tixexe | orina |
tixii | aura |
tixii | capote |
tixii | zopilote |
tixii koo | zopilote rey |
tɨxin | abajo de |
tɨxin | dentro (de un tiempo) |
tɨxin | durante |
tɨxin | matriz |
tɨxin | vientre |
tɨxin, nɨnu | debajo de |
tiyo | canastón |
tiyo | chiquihuite (canasto) |
toli | atole |
to'o tɨ | abeja reina |
to'o, yɨñu'un | respetuoso |
tu, koto, ko ansu | no (negación) |
tuchi | cuerda (de guitarra) |
tuchi | pulso |
tuchi | vena |
Tu'chi | Etla |
tuchi ka'nu | tendón |
tuchi nda'a | pulso de la mano |
tukaa | no más |
tukaa | ya no |
tuku | otra vez |
tuku inu | tabaco |
tun, nu | el (árbol) |
tun, nu | ellos (árboles) |
tunchaa | rodarse |
tundo | nada |
tutu | carta |
tutu | chiflar |
tutu | documento |
tutu | junto |
tutu | libro |
tutu | oficio |
tutu | papel |
tutu | silbar |
tuu | angosto |
tuu | pluma |
tu'u | usado |
tu'un | arrancar |
tu'un | consejo |
tu'un | idioma |
tu'un | lengua |
tu'un | lenguaje |
tu'un | palabra |
tu'un kanaa | pleito |
tu'un kanuu | vergüenza |
tu'un ndee…ini | consuelo |
tu'un sa'an, tu'un stila, tu'un nɨa | idioma español |
tu'un savi | idioma mixteco |
tuun xinda'vi | mentira |
tu'va | acercarse |
tuvi | amanecer (mañana) |
tuvi | existencia |
tuvi | existir |
tuxa'i | todavía |
tuxi | herir |
ugua | amargo |
un | el (artículo) |
un | la (artículo) |
un | lo |
un, na | cuando |
una | ocho |
undi | desde |
undi | hasta |
undi nuu | anteriormente |
undi nuu | principio |
undi nuu, xnaka | primero |
uni | tres |
uni ini, ñakuasun | envidioso |
uni xiko | sesenta |
uni xiko uxi | setenta |
un'iti | enebro |
un'ni | estar amarrado |
un'un | diente |
uu | algunas |
uu xiko | cuarenta |
uu xiko uxi | cincuenta |
u'un | cinco |
uun…ini | ser confiado |
u'va | salado |
uvi | dos |
u'vɨ | doloroso |
uxa | siete |
uxan | masa de maíz |
uxi | diez |
uxi ɨɨn | once |
uxi kuun | catorce |
uxi uni | trece |
uxi uvi | doce |
va, vasana | tal vez |
va'a | buen |
va'a | buena |
va'a | bueno |
va'a ka | mejor |
va'a xaan | perfecto |
va'a, vatuni | bien |
vanu | a poco |
vasana | a lo mejor |
vasu | aunque |
vatu | racimo |
vatu ndixin | aletear |
vatu'un | uno nada más |
va'vi, ñaña (canis latrans) | coyote |
vee | pesado |
vee | si (condicional) |
ve'e | casa |
ve'e chuun | gallinero |
ve'e iin ndatiñu | bodega |
ve'e kɨtɨ | granja |
ve'e kuii | ramada |
ve'e saa | jaula |
ve'e skua'a | escuela |
ve'e tu'un | academia |
vee, nɨnu | abajo |
ve'echɨnu | municipio |
ve'eñu'un | iglesia |
ve'esticia | palacio municipal |
vekaa | cárcel |
vichi | soplador |
vichi lɨɨ | desnudo |
vichi lɨɨ | pelado |
vii | con cuidado |
vii | cuidado |
vi'i ga | demás (de) |
vi'i ka | más intenso |
viko | día de fiesta |
viko | feria |
viko | fiesta |
viko | nube |
Viko ɨɨ | Semana Santa |
Viko kaku | navidad |
viko kuni | confirmación |
viko nanda'a | boda |
viko nanda'a | casamiento |
Viko ndɨyɨ | día de muertos |
viko ñuu | temporada |
viko pila | bautizo |
viko savi | tiempo de lluvias |
viko tɨtuu | carnaval |
Viko tɨtuu | día de carnaval |
Viko Xit'o'yo | fiesta de Yosondúa |
vilu, mixi | gato |
vi'ncha | chumbera |
vi'ncha | higuera chumba |
vi'ncha | nopal |
vinduxi | ser orgulloso |
vita | blando |
vita, vitin | ahora |
vitañu'ni | ahora mismo |
vitañu'ni | ahorita |
vitin, vita | hoy |
vitu | puente |
vitu | viga |
vixa | mojado |
vixi | canas |
vixi | dulce |
vixi | orgulloso |
vixi ini | fachoso |
vixi iya | agridulce |
vixi, nde'e, kuɨ | fruta |
vixi, xa vixi, nde'e | fruto |
vixin | hoja de papel |
vɨxin | frío |
vusu | guadaña |
vusu | hoz |
xa | lo que |
xa | que |
xa | ya |
xa kuu, sɨɨn | además |
xaa | brotar (la flor) |
xaa | esponjar |
xaa | florear |
xaa | hinchar |
xaa | nuevo |
xa'a | a favor de |
xa'a | acá |
xa'a | acerca de |
xa'a | arrogante |
xa'a | de |
xa'a | huella |
xa'a | mango (de herramienta) |
xa'a ini | ser sobervio |
xa'a ini | soberbio |
xa'a, nuni xa'a | nixtamal |
xa'a, sɨ'ɨn | pie |
xa'a...ini | ser arrogante |
xaan | afilado |
xa'an | abono |
xa'an | grasa |
xa'an | manteca |
xa'an | mantequilla |
xaan, ni, ku chi | muy |
xa'ini | tarde |
xakoo | tlacuache (zarigüeya) |
xakoo | zariguüeya |
xaku | algo |
xaku | corral |
xaku tɨ'lɨ | por poco |
xaku, tɨ'lɨ | casi |
xakuaa iku | antenoche |
xakuɨñɨ | detener |
xakuɨñɨ, sindɨko…ini | calmar |
xana'an | anterior |
xana'an | antiguo |
xa'nda | bofetada |
xa'nda | cachetada |
xa'nda | memela |
xa'nda, kani | golpe |
xani | ser golpeado |
xani | ser tocado |
xani | soñar |
xani, taka | tocar |
xankoo | fundar |
xankoo, xinukoo | establecer |
Xankuini | Yolotepec |
xanu | cuñada |
xaña'an | mugre |
xaña'an | por la mañana |
xasu | no es |
xata | atrás |
xata | detrás |
xata'an | adaptar |
xata'an...ini | agrandar |
xata'an...ini, nduña'nu | engrandecer |
xatu | baúl |
xatu | benjamín |
xatu | picante |
xatu | picar el chile |
xatu | último hijo |
xatu | venenoso |
xatu nduchi | hacer llorar |
xatun | ataúd |
xatun | cajón |
xa'un | quince |
xa'u'u, kui'na, taa xaan | demonio |
xa'va | barranca |
xayaka | basura |
xee | talón |
xe'e | anillo |
xe'e | secretamente |
xe'ñu | mojón |
xeyu | lazo |
xia'un ɨɨn | dieciséis |
xia'un kuun | diecinueve |
xia'un uni | dieciocho |
xia'un uvi | diecisiete |
xicha | ancho |
xichi | canal |
xichi | zanja |
xii | marchitar |
xi'i | eclipse |
xi'i | hongo |
xi'i ndikandii | eclipse solar |
xi'i tɨndaku | champiñón |
xi'i veya | hongo amarillo |
xi'i xini | hongo venenoso |
xi'i yoo | eclipse lunar |
xii, leke | flaco |
xɨi, velu, tata ña'nu | abuelo |
xiin | al costado |
xiin | al lado |
xiin | con |
xiin | estar encargado |
xiin | lado |
xiin | poseer |
xiin | ser dueño |
xi'in | gotear |
xɨin | filoso |
xika | lejano |
xika | pecho |
xika | retirado |
xika, kani | lejos |
xɨkɨ | esquina |
xɨkɨ | puño |
xiko | vender |
xiko | olor |
xiku | sobrina |
xinaa | consumir |
xinaa | destruir |
xina'a, xina'aka, yachi | antes |
xina'a, yachɨ | hace tiempo |
xina'an | enseñar |
xina'an | mostrar |
xina'an | señalar |
xindaa | amontonar |
xinda'vi, xindoña'an | engañar |
xindeche | hacer volar |
xindi'i | pulverizar |
xindi'i | remoler |
xindɨɨ, sinu, jinu | acabar |
xindɨkɨ | buey |
xindɨkɨ | toro |
xindɨkɨ | vaca |
xindɨkɨ | yunta |
xindoña'an | mentir |
xindoo | abandonar |
xindoo, kendoo, xakuɨnɨ | dejar |
xindu'va | araña |
xini | cima |
xini | cúspide |
xini | punta |
xini nda'a | dedo de la mano |
xini nda'a xa'a | dedo pulgar |
xini ve'e | tapanco |
xini xa'a | dedo del pie |
xini yoo | fin de mes |
xini yuku | cumbre |
xini, lelu | sombrero |
Xinivi | Chalcatongo |
xinuu | apurar |
xi'ña | gavilán |
xiñu'un, ndo'o | horno |
xisita | jalar |
xɨta, vela, nana ña'nu | abuela |
xitaa | tortilla |
xitaa stila | pan |
xitaa vixi | pan dulce |
xiti | intestino |
xitɨ | tripa |
xiti ko'o | cordón umbilical |
xitɨ ko'o | ombligo |
xitɨ nda'a, yɨkɨ | codo |
xɨtin | nariz |
xito | cama |
xito | tío |
xito'o | amo |
xito'o | dueño |
xito'o | patrón |
xitu | barbacoa |
xitu | trago |
xixi | tía |
xiyo | comal |
xiyo | enagua |
xiyo | falda |
xiyo | vestido |
xi'yo | antojarse |
xi'yo, kuu...ini | desear |
xkili | flauta |
xndu'va | freír |
xunukuachi | sirviente |
xu'un | brilloso |
xu'un | dinero |
xu'un | moneda |
xuxan | flojo |
ya | él (Dios) |
ya, xa'a, ta kuu | para |
yaa | canción |
yaa | canto |
yaa | ceniza |
yaa | instrumento |
yaa | lengua (órgano) |
yaa | llama |
yaa | música |
yaa | totalmente |
ya'a | águila |
ya'a | ají |
ya'a | café (color) |
ya'a | chile |
ya'a | hollín |
ya'a | pasar |
ya'a kolo | águila real |
yaa | limpio |
yachi | aprisa |
yaka | granero |
yaka | remolino del pelo |
yaka | troje |
yakan, chi nusa | por eso |
yakua | desalineado |
yakua, yo'o | chueco |
yakuin | armadillo |
yamani | favor |
yasin | delicioso |
yasun, va'a | sabroso |
yati | aproximadamente |
yati | cerca (de lugar) |
yavi | agave |
yavi | caverna |
yavi | cueva |
yavi | hoyo |
yavi | maguey |
ya'vi | caro |
ya'vi | costoso |
ya'vi | mercado |
ya'vi | plaza |
ya'vi | precio |
ya'vi | sueldo |
ya'vi, ini | centro |
yaxin | frágil |
yaxin | jícara |
ye'e | patio |
ye'e | puerta |
ye'e, xu'un | brillante |
yɨɨ | marido |
yɨɨ | masculino |
yɨɨ | ser difícil |
yɨ'ɨ | crudo |
yɨ'ɨ | verde (inmaduro) |
yɨkɨ | aguja |
yɨkɨ | hueso |
yɨkɨ jata | espaldilla |
yɨkɨ ka'a | cadera |
yɨkɨ kuñu | cuerpo |
yɨkɨ ndɨvɨ | cascarón de huevo |
yɨkɨ ndoo | canilla |
yɨkɨ nuu | mejilla |
yɨkɨ xata | omóplato |
yɨkɨ xika | costilla |
yiki xini | cráneo |
yɨkɨ xini xɨtɨ | rótula |
yɨkɨ xɨtɨ | rodilla |
yɨkɨ yakuin | concha |
yɨkɨ yu'u | quijada |
yɨkɨn | calabaza |
yɨkɨn tinduyu | chilacayote |
yinda'a | dominar |
yɨnda'a | responsabilidad |
yɨnda'a | tener responsabilidad |
yɨsa'yɨ | estar escondido |
yɨsɨ | hoja de aguacate |
yɨtɨ | antorcha |
yɨtɨ | retener |
yɨtɨ | vela |
yɨtɨ suxia | antorcha de pino |
yɨvɨ | gente |
yɨvɨ | persona |
yɨvɨ | tejón |
yɨ'vɨ | caca (ceses) |
yɨ'vɨ | excremento (mierda) |
yɨvɨ kancha nuu | huésped |
yɨvɨ nchaa yati | vecino |
yɨvɨ ndasi | homosexual |
yɨvɨ ndasi | joto |
yɨvɨ ñuu xika | extranjero |
yixɨ | falo |
yixɨ | pene |
yixɨ | verga (miembro viril) |
yixia | amacizar |
yixin | filtrar |
yixin | penetrar |
yoko | espiga |
yoko | panal |
yoko | vapor |
yolii | violín |
yoo | luna |
yoo | mes |
yo'o | cordón |
yo'o | cuerda |
yo'o | mecate |
yo'o | raíz |
yo'o | reata |
yo'o | torcido |
yo'o naa yo | todos nosotros |
yo'o yuku | bejuco |
yo'o yuu | honda (arma) |
yo'o, ri, ru'u | nosotros (informal) |
yo'o, un | tu |
yo'o, xa'a | aquí |
yo'o, xa'a | este (esta) |
yoso | metate |
yotarra | guitarra |
yu'a | hilo |
yuchi | cuchillo |
yuchi | harina |
yuchi ndu'u | pinole |
yukan | ahí |
yukan | aquel |
yukan | aquella |
yuku | cerro |
yuku | montaña |
yuku | monte |
Yuku Daa | Teposcolula |
yuku kuii | vegetal |
yuku kuii | verdura |
Yuku Nama (en el cerro de los jabones o amoles) | Amoltepec |
Yuku Saa (Lugar en el cerro de las aves) | Tututepec |
Yuku Savi (Lugar de lluvia) | Mixtepec |
Yuku Ta'vi (Lugar en el cerro partido) | Tepexi de Rodríguez |
yukuka | palmera |
yukun | culo |
yukun | fila |
yukun | hilera |
yukun | surco |
yukuñuu | palma |
yunducha, yu'u nducha | orilla del río |
yuña | masa |
yuta | río |
Yuta Ndio'oan | Puebla (estado) |
yutata | espejo |
yute | quiote |
yute triu | popote |
yutin xii | vara |
yutu | bagazo |
yutu, yo'o yutu | mecapal |
yutun | madera |
yutun ita | tallo |
yutun tɨchɨ | higuera |
yutun vixi, yujnu vixi | árbol frutal |
yutun, vitun | palo |
yutun, yujnu | árbol |
yuu | piedra |
yuu | roca |
yu'u | boca |
yu'u | borde |
yu'u | dialecto |
yu'u | espantar |
yu'u | lenguaje vulgar |
yu'u | miedo |
yu'u | orilla |
yu'u | tener miedo |
yuu kaka | piedra caliza |
yuu kukuachi | grava |
yuu ñuñu | tezontle (piedra) |
yuu xe'ñu | mojón de piedra |
yuu yaxin | laja |
yu'u, ñɨɨ yu'u | labio |
yuva | quelite |
yu'va | helado (postre) |
yu'va | hielo |
yu'va | nieve |
yuva taxitɨ | quintonil |
yuva tayoo | morado (color) |
yuva tayoo | violeta |
yuxia | hoja de pino |
yuyu | gota |
yuyu | rocío |
Perteneciente al grupo de lenguas otomangues, el área tradicional del habla mixteca es la región conocida como La Mixteca, un territorio compartido por los estados mexicanos de Oaxaca, Puebla y Guerrero. Debido a la migración en busca de mejores condiciones de vida, se ha extendido a los centros urbanos más importantes de México y a zonas agrícolas de la Baja California, incluso a los Estados Unidos, donde las nuevas generaciones suelen ser bilingües de mixteco e inglés.
Mixteco es una castellanización de "mixtécatl", palabra náhuatl que significa "habitante del país de las nubes", una traducción aproximada de "ñuu dzahui", nombre que se daban a sí mismos los mixtecas en el período colonial: "pueblo de la lluvia", "país de la lluvia", "nación del dios de la lluvia". En mixteco clásico, este nombre era "dzaha dzahui", mientras que en las lenguas mixtecas contemporáneas el nombre más extendido es "tuhun savi".
La lengua mixteca es un complejo de dialectos y lenguas regionales que en muchos casos son ininteligibles entre sí. El número de variantes varía de acuerdo con la fuente consultada: SIL International considera 52, mientras el Instituto Nacional de Lenguas Indígenas de México (Inali) contempla 81.
Es una lengua tonal, es decir, el tono con que se pronuncia una palabra es de tanta importancia que al cambiarlo puede también cambiar el significado de la palabra a otro completamente distinto.
Aunque los habitantes de pueblos cercanos generalmente se entienden entre sí, la gente de cada pueblo habla un poco distinto a la gente de los pueblos vecinos, ya sea porque tengan una pronunciación o vocabulario diferente, y conforme uno se aleja a otros pueblos el idioma mixteco va cambiando hasta hacerse ininteligible.
El orden normal de las palabras es VerboSujeto
Objeto. La lengua tiende a ser aislante, la estructura interna de las palabras se presentan en una sola forma, sin indicar género o número. Los numerales preceden a los sustantivos que modifican, pero los poseedores y otros modificadores los siguen.
Comparación léxica de varias variantes de mixteco
Español | Mixteco de Santa María Yosoyúa | Mixteco San Juan Mixtepec | Mixteco de Santiago Yosondúa | Mixteco de Xochapa Guerrero |
sombrero | Ñuxini | Xíni | Lelu | xîní |
tenate | Ndó’ò | Ntó’o | Ndo’o | Ndo’ó |
cuchillo | Yuchi | Yuchi | Yuchi | cuchillo |
plato | Kó’ò | Ko’ó | Ko’o | Ko’ó |
olla | kísi | kisí | Kisi | Kisi |
mecate | Yó’ò | Yo’ó | Yo’o | Yo’ó |
puerta | Ye’e | Vitú ye’e | Yuxe’e | Yé’é |
ropa | Sa’ama | Sa’ma | Sa’ma | toto |
vestido | xiyo | xíò | Xiyo | xìyò |
fuego | Ñu’u | Ñu’u | Ñu’un | Ñu’u |
tortilla | stáa | stàa | staa | xitá |
agua | ndute | chikui | nducha | tìkuíì |
viento | táchi | tachí | tachi | tachí |
luna | yòo | yóò | yoo | yoó |
sol | kandíí | nikánchìi | ndikandii | Ñu’u |
lluvia | savi | savi | Sau | saví |
estrella | chioxini | kími | choxini | kìmì |
piedra | yúù | yùú | yuu | yuú |
maíz | nuni | nuni | nuni | nuní |
frijol | nduchi | ntuchi | Nduchi | nduchí |
tierra | Ñú’ù | Ñù’ú | Ñu’un | Ñu’ú |
flor | ita | ita | ita | ita |
nube | víko | vikó | viko | vikó |
pueblo | ñùu | ñùú | Ñuu | ñùù |
nopal | Vi’inte | Mi’incha | Vi’incha | Vi’ndá |
|